Iх-bob. Mehnat resurslari, ularning bozori, ulardan foydalanish va mehnat unumdorligi

9.2. Mehnat bozori, mehnat resurslaridan to„liq va samarali foydalanish 
darajasini ifodalovchi ko„rsatkichlar 
Qishloq xo‗jaligida va qayta ishlovchi tarmoqlarda mehnat resurslaridan 
foydalanishning o‗ziga xosligi ishlab chiqarish davrlarining bir-biriga mos 
kelmasligi natijasi bo‗lgan mehnatning davriyligidir. Davriylik ekish, 
o‗simliklarni parvarishlash, hosilni yig‗ib olish, qishloq xo‗jalik xom-
ashyolarini qayta ishlash davrida mehnatga ehtiyojning ortishi va uning qish 
davrida kamayishida ifodalanadi. Chorvachilikda, sanoat ishlab chiqarishida, 
avtotransportda mehnat sarfi yil davomida deyarli bir xil.
Mehnat mavsumiyligining asosiy ko‗rsatkichlarini keltiramiz. 
Yillikka nisbatan mehnat sarfining oylik taqsimlanishi foizlarda mehnatdan 
bir tekis foydalanishda o‗rtacha mehnat sarfi 8,33 % (100:12) ni tashkil etadi.
Mavsumiylik faoliyat davri ko„lami oylik maksimal mehnat sarfining 
(ММ
мах
.) minimaliga (ММ
мин
.)nisbatidir(odam/soat). 
.

---

212 
Mehnat resurslaridan foydalanishning mavsumiylik koeffitsiyenti -
xo‗jalikning o‗rtacha oylik mehnat sarfi bilan (
) maksimal yoki minimal ish 
hajmiga oylik mehnat sarfi nisbati bilan xarakterlanadi:
yoki 
. 
Qishloq xo‗jaligida mehnatning mavsumiyligini hozircha oldini olish 
imkoni yo‗q. Biroq ayrim qishloq xo‗jalik korxonalarining ko‗p yillik ish 
tajribalari uni minimumga tushirish mumkinligini aniqladi. Amaliyotda 
mavsumiylikni yumshatishning turli-tuman yo‗llari ishlab chiqildi:
 eng sermehnat ishlab chiqarish jarayonlarini iloji boricha maksimal darajada 
mexanizatsiyalashtirish, eng dolazrb davrda yuqori unumdor texnika va 
uskunalarni joriy etish mehnatni mexanizatsiyalashtirish imkonini beradi; 
 turli muddatlarda ekiladigan navlardagi qishloq xo‗jalik ekinlarini va mehnat 
sarfini tenglashtirishga yordam beruvchi tarmoqlarni birga qo‗shib olib 
borish; 
 qishda ishchilarni band qilish imkonini beruvchi yordamchi va qayta ishlash 
korxonalarini tashkil etish; 
 qishloq xo‗jalik mahsulotlarini ishlab chiqarilgan joyida qayta ishlash va 
uzoq vaqt integratsiyasini rivojlantirish;
 qayta ishlash korxonalarida kam mehnat talab qiladigan va yarim fabrikat 
xom-ashyolarni ommaviy keltirish davridagi ishlab chiqarishda uncha ko‗p 
kuch talab qilinmaydigan davrda (qishki, bahorgi) yakuniy mahsulotlar 
ishlab chiqish. 
ASM tarmoqlarida mehnatning mavsumiyligini yengillashtirish ishchi 
kuchi soni optimal bo‗lganda yil davomida ko‗proq mahsulot ishlab chiqarish 
imkonini beradi.
Qishloq xo‗jaligida mehnatning mavsumiy xarakterida qishloq xo‗jaligi 
ishlari bo‗yicha ishchi kuchiga talabni (
) aniqlash zarur (ekish, yig‗ib olish, 
ishlov berilgan ekinlar parvarishi va boshqalar). Buni quyidagi formula orqali 
aniqlash mumkin:
bunda: 
– ish hajmi, t, ga;
– ishlab chiqarish normalari, t, ga; 
– agrotexnika ishlarini o‗tkazishning optimal muddatlari kunlari.
O‗simlikchilik va chorvachilik tarmoqlari bo‗yicha mehnat resurslariga 
talab har bir ekin va har bir chorva moli turi bo‗yicha tuzilgan texnologik karta 
asosida belgilanadi. Chorvachilikda mehnat kuchiga talab, shuningdek, chorva 
molining bir ishchiga to‗g‗ri kelishi me‘yorini hisobga olib ham aniqlanadi.

---

213 
Qishloq xo‗jaligida mehnat resurslaridan foydalanishning boshqa o‗ziga 
xos xususiyatlari – ishning ko‗p qirraligi va ularni bajarish muddati qisqa 
bo‗lgan mehnat funksiyalarini ishchilarning birga olib borishidir. 
Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanishi bilan agrar mehnat 
asta-sekin sanoatning bir ko‗rinishiga aylanmoqda. Bu alohida ishlab chiqarish 
jarayonlari sanoat asosiga qo‗yilgan (parrandachilik, chorvani sanoat asosida 
bo‗rdoqiga boqish va boshqa) chorvachilikda aniq ko‗rinadi. Biroq qishloq 
xo‗jaligi mehnatining o‗ziga xosligi tarmoqni sanoatlashtirish va ishlab 
chiqarishni tashkil etish jarayonlariga ta‘sir etadi.
Qishloq xo‗jaligida ishchi kuchidan foydalanish darajasiga va agrosanoat 
ishlab chiqarishi samaradorligida ta‘sir etuvchi muhim omil korxonaning 
mehnat resurslari bilan ta‘minlanganligidir. Ishchi kuchi bilan yetarlicha 
ta‘minlanmaganlik ishlab chiqarishning rejalashtirilgan hajmi bajarilmasligiga, 
dala ishlarini o‗tkazishning optimal agrotexnik muddatlariga amal qilmaslik 
oxir-oqibatda qishloq xo‗jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining 
qisqarishiga olib keladi. Mehnat resurslari bilan keragidan ortiq ta‘minlanganlik 
esa ishchi kuchidan to‗liq foydalanmaslik va mehnat unumdorligining 
pasayishiga olib keladi.
Qishloq xo‗jaligi va ASM larning boshqa tarmoqlari mehnat resurslari 
bilan, mehnat bilan ta‘minlanganlik va ta‘minlanmaganlik koeffitsiyentini 
izohlaydi. Mehnat resurslari bilan ta‘minlanganlik darajasini mavjud talablarga 
yoki yer maydoni birligiga zarur ishchi sonini taqqoslash bilan aniqlanadi.
Qishloq xo‗jaligining mehnat resurslari bilan ta‘minlanganligi (М
т
)100 ga 
yoki 1 ga yer maydoniga to‗g‗ri keladigan ishchilar soni bilan izohlanadi.
.