Ihyou ulumid-din

Yettinchi bob
Aql, uning sharafi, haqiqati hamda qismlari
Aqlning sharafi bayonida
Bilgilki, aqlning musharrafligini ko‘rsatishda takalluf etishga ehtiyoj yo‘q. Xususan,
ilmning sharafi aql tomonidan ko‘rsatib berilgan, aql ilmning manbai, matla’i va asosi
ekani izhor qilingan. Ilm aqlda daraxtdagi meva, quyoshdagi ziyo va ko‘zdagi nur o‘rnida
yuradi. Dunyo va oxirat saodatiga vasila bo‘luvchi narsa qanday qilib sharafli bo‘lmasin?
Bo‘lgani holda hayvon insondan hayiqib turgan ekan, nega aqlning sharafi to‘g‘risida
gumon qilinadi? Hatto ulkan jasadli, qonxo‘r va vahshiy hayvon ham inson suratini
ko‘rganida, undagi ustunlikni, o‘zining hiylasini idrok etishini sezgani uchun hayiqadi,
qo‘rqadi. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): "Shayxning (keksa odamning)
qavmidagi o‘rni payg‘ambarning ummati orasidagi o‘rnidekdir”,191 deganlarida, uning
moli ko‘pligini, shaxsi ulug‘ligini yoki quvvati ziyodaligini e’tiborda tutmaganlar. Balki
aqlining samarasi bo‘lmish tajribasini aytganlar. Shuning uchun ham turklar, kurdlar,
madaniyatsiz arablar va boshqa xalqlar darajalari yovvoyilikka yaqin bo‘lsa-da,
keksalarni hurmat qilishadi.
Ko‘pgina qaysarlar Rasulullohni (sollallohu alayhi vasallam) o‘ldirishni qasd qilgan
paytlarida, ko‘zlari ul zotga tushib, muborak chehralarida nabuvvat nurining
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 135
yarqirashidan qo‘rqib ketishgan edi. Garchi bu hol aql botin bo‘lganidek, nafslarida
yashirin bo‘lsa-da.
Aqlning sharafi zaruratan idrok etiladi. Quyida uning zikrida vorid bo‘lgan xabar va
oyatlarni keltirish niyatimiz bor.
191. Ibn Hibbon Ibn Umar va Abu Mansurlardan, Daylamiy Abu Rofe’dan zaif sanad ila rivoyat qilgan.
Alloh uni o‘z kalomida «nur» deb nomladi:
«Alloh osmonlar va yerning nuridir. U zot nurining misoli xuddi bir tokcha»
(Nur surasi, 35-oyat).
Foydali ilmni ruh, vahiy va hayot deb nomladi: