Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 136
qavm bir odamni maqtab, mubolag‘a etishgacha borishdi. Shunda Rasululloh (sollallohu
alayhi vasallam): «Bu odamning aqli qanday?» deb so‘radilar. Ular: «Biz sizga uning
ibodatdagi ijtihodidan, alvon yaxshiliklaridan xabar bersagu, bizdan uning aqli haqida
so‘raysizmi?» deyishdi. Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytdilar: «Albatta,
ahmoq jaholati uchun fojirning fujuridan ko‘proq musibatlanadi. Albatta, ertaga bandalar
Rabbilari tomonidan aqllari miqdoricha ko‘tariladilar».194
192. Dovud ibn Mijbar Abu Hurayradan rivoyat qilgan zaif.
193. Tabaroniy Abu Umomadan va Abu Umoma Oishadan zaif isnod ila rivoyat qilgan.
194. Ibn Mijbar «Aql» kitobida mukammal holda, Termiziy «Navodir» kitobida qisqa holda rivoyat qilgan.
Umar (r.a.) rivoyat qilishlaricha, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) shunday
deganlar: «Kishi aqlining fazilatichalik narsani qo‘lga kiritolmaydi: u sohibini hidoyatga
yetaklaydi, halokatdan qaytaradi. Bandaning to aqli yetilmagunicha, iymoni mukammal,
dini to‘g‘ri bo‘lmaydi».195
Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) yana aytadilar: «Kishi chiroyli xulqi bilan
ro‘zador va namozxon darajasiga yetishadi. Kishining aqli to‘lmagunicha, chiroyli xulqi
ham kamolga yetmaydi. Mana shunda uning iymoni mukammal bo‘ladi, Rabbiga itoat
etadi va dushmani iblisga osiylik qiladi».196
Abu Said Xudriy rivoyat etadilar: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Har bir
narsaning ustuni bo‘ladi. Mo‘minning ustuni aqldir. Uning ibodati aqlining miqdoricha
bo‘ladi. Fojirlarning do‘zaxda aytadigan mana bu so‘zini eshitganmisiz? Ular:
«Agar bizlar tinglab, aql yurgizuvchi bo‘lganimizda, do‘zax egalari qatorida
bo‘lmas edik» (Mulk surasi, 10-oyat), derlar»,197 dedilar».
195. Ibn Mijbar «Aql» kitobida rivoyat qilgan. Ibn Hajar zaif degan.
196. Ibn Mijbar va Termiziylar rivoyati. Lekin Termiziy «Kishining aqli» so‘zidan keyin rivoyat qilmagan. Bu hadisni Abu Dovud, Ibn
Hibbon, Hokimlar ham sahih sanad ila rivoyat qilishgan.
197. Ibn Mijbar rivoyati. Bu kishidan Horis rivoyat qilgan. Ibn Hajar Asqaloniy zikr qilishlaricha: Dovud ibn Mijbar rivoyat qilgan va
undan Horis Abi Usoma musnadida keltirgan ko‘lga tegishli hadislarning hammasi mavzu’dir.
Umardan (r.a.) rivoyat etilishicha, u kishi Tamim Doriydan: «Sizlarda ulug‘lik nima?»
deb so‘radilar. Tamim: «Aql», deb javob berdilar. Umar (r.a.) shunda dedilar: «To‘g‘ri
aytding, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) sendan so‘raganim kabi mendan ham
so‘ragan edilar. Men ham sendek javob qilgan edim. Keyin u zot: «Men Jabroildan:
«Ulug‘lik nima?», deb so‘rasam, «Aql»,198 deya javob qildi», degan edilar».
Baro ibn Ozibning aytishlaricha, bir kuni Rasulullohga savollar ko‘payib ketdi. Shunda u
zot: «Ey odamlar, har narsaning siri bo‘ladi, kishining siri esa, aqlidir. Dalolat va hujjatni
bilishda yaxshilaringiz aql jihatidan afzallaringizdir»,199 dedilar.
Abu Hurayra (r.a.) aytadilar: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) Uhud g‘azotidan
qaytganlarida, odamlarning, falonchi falonchiga nisbatan shijoatliroq, pistonchi
sinalmagan, pistonchi chidamliroq ekan, deganga o‘xshash so‘zlarni aytishayotganini
eshitdilar. Shunda Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Bunday emas, bu to‘g‘rida
sizlar bilmaysizlar», dedilar. Ular: «Qanday qilib, yo Rasululloh?» deya so‘rashdi.
Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam): «Ular Alloh taqsim etgan aql miqdoricha jang
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy