Ii. Amaliy mashg‘ulot materiallari

X. Talaba bilimini tekshirish uchun savollar: 
1. Amaliy etika sohasida tadqiqotlarning paydo bo‘lishiga nima turtki bo‘ldi?
2. «Bioetika» atamasini ilmiy muomalaga kim kiritgan? 
3. Rivojlanish natijasida bioetikada qaysi ikki yo‘nalish shakllandi?
4. Amaliy etika an’anaviy etikadan nima bilan farq qiladi?
5. An’anaviy etikaning asosiy yo‘nalishlari qaysi?
6. An’anaviy etikaning normativ xususiyatini qanday tushunasiz? 
7. Nima uchun inson axloqsiz?
8 .Deonotologiya nimani o‘rganadi? 
9. Global etika nima? 
10. Insonga va butun tiriklikka muayyan ilmiy maqsadlarga erishish uchun ta’sir 
ko‘rsatish vositasi Yoki ob’ektlari deb qaraydigan dunyoqarashning xavfliligi 
nimada?
11. Rahmdillik to‘g‘risidagi yangi fanning mohiyati nimada? 
12. Bioetikani falsafiy tushunishning ma’nosi nimada?
13.Antropotsentrizmning mohiyati va bir yoqlamaligi nimada? Mazkur 
dunyoqarash konsepsiyasi qachon va qaerda yuzaga kelgan?
14.Nima uchun biotsentristik dunyoqarash antropotsentrik dunyoqarashdan 
insonparvarroq va odilroq? 
15. J.R. Meyer dunyoqarash turlarining qaysi sxemalarini keltirgan?
16.Yangi 
dunyoqarash 
konsepsiyasi 
– biotsentrizm o‘z mavqeini 
mustahkamlashiga nima yordam berdi?
17. Biotsentrizm qaysi falsafiy asosining strategiyasi?
18. Albert Shveyser universal etika nazariyasining asosiy qoidasi qanday?
XI. Malaka ko’nikma va bilimni tekshirish usullari: Mavzu bo’yicha amaliy 
ko’nikmalarni bosqichma-bosqich savol javob tarzida tekshiriladi. 
XII. Nazariyqismi 
O‘zbekiston Respublikasida farmatsevtikani rivojlanish tarixi 
Bioetikaning yuzaga kelish shart-sharoitlari 
Farmatsiya - eng qadimgi fanlardan biri. Farmatsevtikaga oid 
bilimlarning kelib chiqishinineolit davrdan boshlanadi. Dori vositalari 
to‘g‘risidagi birinchi, etarlicha batafsil ma’lumotlarni esa miloddan avvalgi 
1700 yillarda Qadimgi Misrda tuzilgan G. Ebers papirusidan olingan. 
"Farmatsiya" atamasi Yunoncha "farmakeia" – “dorilarni qo‘llash” 
so‘zidan olingan. Bu so‘zning kelib chiqishi esa tarixning yanada qadimgi 
davrlariga to‘g‘ri keladi. Qadimgi Misrdagi tibbiyot homiylik qiluvchi ma’bud - 
Tom ibodatxonasining devoridagi suratlardan birida " far-ma-ki " so‘zi uchraydi. 
Bu saqlanganlik, umuman hiomyalanganlik va ayniqsa kasalliklardan 
himoyalanganlik ma’nosini beradi. Shunday qilib, dori vositalarini ishlab 
chiqarish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ishlarga “farma-“ yoki 
“farmako-“ ildiz so‘ziga ega bo‘lgan nomlar berila boshlandi. 

---

80 
Farmatsiya - bu turli xil dori va tibbiy buyumlarni tadqiq etish, olish, 
tahlil qilish, ishlab chiqarish, boshqarish, saqlash va tarqatish muammolarini 
o‘rganadigan ilmiy-amaliy fanlar kompleksidir. 
Hozirgi kunda farmatsevtika fanlari tibbiy-biologik fanlar bilan bitta katta 
majmuani tashkil etadi va tibbiy bilimlarning yagona integratsiyalashgan 
sohasiga kiradi. Bioorganik kimyo, molekulyar biologiya, genetika, molekulyar 
farmakologiya, Shuningdek kosmetologiya kabi amaliy fanlar farmatsiya bilan 
bog‘liq. 
Avitsenna nomi bilan tanilgan, ensiklopedist-olim, faylasuf va shifokor 
Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn Hasson ibn Ali ibn Sino (980-1037) Sharq 
va Evropa davlatlari olimlari orasida yuksak nufuzga ega bo‘lgan. 
Ibn Sino 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida tug‘ilgan. 
Buxoroda u madrasaga o‘qishga kirdi, u erda Qur’onni va grammatika, stilistika 
va she’riyatni o‘rgandi. Ibn Sino yoshligida Buxoroning eng boy 
kutubxonalaridan keng foydalanishi uning tibbiy va umum ilmiy tayyorgarligi 
uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. 
Ibn Sino o‘sha paytda Sharqning eng ilg‘or madaniy markazi bo‘lgan 
Somoniylar davlatining iqtisodiy va madaniy gullab-yashnashi davrida olim 
sifatida shakllangan va rivojlangan. Siyosiy voqealar tufayli XI asrga kelib 
ushbu madaniy markaz qo‘shni Xorazmga ko‘chib o‘tganda, Ibn Sino bu erda 
tashkil etilgan olimlarning birlashmasiga, ya’ni Ma’mun akademiyasiga a’zo 
bo‘ldi. Avitsenna ushbu "akademiyada" eng taniqli olim Al-Beruniy, taniqli 
shifokor Abul-Hasan-Xammar bilan birga ko‘rsatgan faoliyati uning ijodiy va 
ilmiy faoliyatining eng samarali davriga to‘g‘ri kelgan. 1017 yildagi Yangi 
siyosiy voqealar tufayli Ibn Sino Xorazmdan qochadi. Keyinchalik uning ilmiy 
va amaliy tibbiyotdagi faoliyati va hayoti Eronning Hamadon va Isfaxon 
shaxarlarida kechdi. Bu erda u kasalxonaga asos soldi. Bir muncha vaqt 
mobaynida u davlat ishlari bilan ham mashg‘ul bo‘lgan. 
Ibn Sino falsafa, matematika, fizika, astronomiya, kimyo va boshqa 
ko‘plab sohalarda ko‘plab ishlarni qoldirdi. Ammo tibbiyot va doriShunoslik 
sohasida, birinchi navbatda, dunyoga mashhur "Tib qonunlari" ularning eng 
sarasi hisoblanadi. Ko‘p asrlar (600 yil) mobaynida bu asarning arab, fors, turk 
tillarida Sharq mamlakatlarida, lotin tilida barcha 
G‘arbiy Evropa 
universitetlarida tibbiyotni o‘rganishda majburiy qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan. 
"Tib qonunlari"ning lotin tilidagi eng ishonchli tarjimasi Plempiyga tegishli 
bo‘lib, u 1658 yilda Lvovda nashr etilgan. 
"Tib qonunlari" 1019-1020 yillarda yozilgan. Unda Ibn Sino 20 yil 
davomida to‘plangan va tizimlangan barcha ma’lumotlar aks ettirilgan. "Tib 
qonunlari" beshta kitobdan iborat bo‘lib, anatomiya, fiziologiya, patologiya, 
terapiya, jarrohlik, gigiena, ovqatlanish masalalarini qamrab oladi. 
Farmatsevtlar va shifokorlar ishini osonlashtirish uchun Ibn Sino oddiy va 
murakkab dori-darmonlar haqidagi ma’lumotlarni ikki guruhga ajratdi va ularni 
ikki alohida kitobda tasvirlab berdi: "Tib qonunlari" ikkinchi kitobida asosan 
umumiy farmakologiya va oddiy dorilar haqida ma’lumot berildi va beshinchi 

---

81 
kitobida barcha murakkab dorilar va ularni tayyorlash usullari, shuningdek dori 
vositalarining birgalikdagi faoliyat turlari keltirildi. 
Tib qonunlarining ikkinchi kitobida muallif o‘simlik, hayvonot va mineral 
manbalaridan 
811 
dori 
preparatining 
batafsil 
farmakognostik 
va 
farmakoterapevtik 
xususiyatlarini 
beradi. 
Dori 
vositalarining 
umumiy 
xususiyatlarini takrorlamaslik uchun, Ibn Sino avval umumiy farmakologiya 
masalalarini batafsil yoritib turadi, oddiy dorilar uchun farmakologik ta’sirning 
60 dan ortiq turlarini tasvirlaydi, shuningdek, turli dorilarning birlashgan 
ta’sirini bayon qiladi. Dori-darmonlarning mahalliy, umumiy, to‘g‘ridan-to‘g‘ri, 
o‘ziga xos, bilvosita, chalg‘ituvchi, antagonistik, kuchaytiruvchi, yig‘ilib 
boruvchi va nojo‘ya ta’sirlarini tavsiflaydi. 
Ibn Sino Qadimiy Rum, Hindiston, Yunon va boshqa shifokorlarning 
tajribalarini umumlashtirgan, yig‘ilgan materiallarni tizimga solishga uringan va 
ularni o‘z klinik kuzatishlar bilan bog‘lashga harakat qilgan. 
Ibn Sino tomonidan qo‘llaniladigan dorilarning yarmidan ko‘pi dorivor 
o‘simliklar bo‘lib, jami 393 turdagisi tasvirlangan. Ularning ko‘pchiligi 
xochguldoshlar, dukkaklilar, atirguldoshlar, soyabonguldoshlar, palmadoshlar 
va boshqa oilalarga mansub o‘simliklardir. Ibn Sino birinchi bo‘lib Aleksandriya 
bargi, kofur va rovochni tibbiyot amaliyotiga joriy etgan. 
Hayvon dori-darmonlaridan Ibn Sino mollyuskalar, sudraluvchilar, 
qushlar, ko‘plab turli xil sut emizuvchilar organlari, shuningdek, ba’zi 
hayvonlarning ajratmalaridan (shoxlar, tolalar, mushk, jigar, oshqozon, sut, asal, 
fil suyagi, tuxum, mum) foydalanganligini keltiradi. Ularning aksariyati o‘z 
ma’nosini yo‘qotgan, ammo mum, lanolin, qon, safro kabilardan bugungi kunda 
ham foydalanilmoqda. 
Ibn Sino bugungi kunda distillangan suv deb nomlanadigan "tozalangan 
suv"ni kashf etgan. Ta’kidlash joizki, zamonaviy nomenklaturada "Tib 
qonunlari" ga kiritilgan 150dan ortiq dori-darmon mavjud. Ularning ko‘pchiligi 
X-davlat farmakopeyasi tarkibiga kiritilgan. 
"Tib qonunlari"ning beshinchi kitobi murakkab tarkibli preparatlarga va 
ularni tayyorlash usullariga bag‘ishlangan. Ibn Sino murakkab dori-darmonlarni 
belgilash zarurligi haqida yozgan: "Ba’zan har bir kasallik uchun, ayniqsa, 
murakkab bir narsa uchun biz unga qarshi turadigan oddiy dori-darmon topa 
olmaymiz, biroq biz topsak ham, biz uni afzal ko‘rmaymiz". Unda Yunon-rim, 
eski hind, tibet tibbiyotining taniqli shifokorlar tomonidan tayyorlangan va u 
nomi bilan nomlangan (Gippokrat, Aristotel, Galen, Filoksen va boshqalar) dori 
vositalari retseptlari taqdim etilgan. 
Asosiy retseptlar tahlili Shuni aniq ko‘rsatadiki, Ibn Sino o‘zining salafiy 
merosxo‘ri va davrining tibbiyot darajasini bilgan. Masalan, murakkab dorilar 
uchun retsept alifbo tartibida emas, balki 70 dan ortiq komponentlardan tashkil 
topgan eng murakkab preparatlarni yozishdan boshlangan. Keyinchalik oddiy 
retseptlar va ularning tayyorlash usullari izchil ta’rifi kelgan. 
Beshinchi kitobning birinchi qismida "Farmakopeyada joylashgan 
murakkab dorilar to‘g‘risida" deb nomlangan. Bu eng keng hajmli va X- 

---

82 
asrgacha qo‘llanilgan barcha murakkab dorilarni (katta taryoqlar va taryoq 
uchun kulchalar, katta va kichik bo‘tqalar, kukunlar, yalash uchun dorilar, 
siroplar va quyultirilgan sharbatlar, pilyulalar, moylar, plastirlar va boshqalar) 
tavsiflovchi 12 ta mustaqil maqolalardan iborat. Jami 508 murakkab dorilarni 
tarkibi va tayyorlash usullari jamlangan. 
Ibn Sino qaynash, kuydirish, sovutish, yuvish, ratifikatsiya qilish va 
aralashtirish kabi texnologik jatumanlarni dori vositalari “kuchi” (terapevtik 
faolligiga) ta’sirini o‘rganib chiqdi. U kimyoga qiziqqan va bu sohada ko‘p 
ishlagan. U fermentatsiya, koagulyasiya, erish, sublimatsiya kabi kimyoviy 
jatumanlar bilan tanish edi. 
Dori saqlash muddati aniqlashga katta e’tibor berdi. U uzoq muddatli 
saqlashni dori vositasi samaradorligini pasaytirishiga haqli ravishda ishongan. 
Ibn Sinoning aytishicha, "issiq iqlim sharoitida dorilar sovuqdan ko‘ra qisqa 
muddatda o‘z hususiyatlarini saqlab qoladi". 
"Tib qonunlari"ning muallifi og‘riqni yengillashtiradigan yoki 
kamaytiruvchi dorivor moddalarning tibbiy amaliyotida o‘rganish va tatbiq 
etishda katta ahamiyatga ega. Bu anesteziologiyaning dastlabki bosqichlari edi. 
U dori vositalarining giyohvandlik va og‘riqsizlantiruvchi xususiyatlariga ega 
bo‘lishini bilgan va ulardan foydalangan. Masalan, belladonna, dolchin, 
mandragora, afyun, sovuq, qorni og‘riqsizlantiruvchi vosita sifatida qo‘llagan. 
Shunday qilib, Ibn Sino mashhur O‘rta Osiyo olimi bo‘lib, uning asarlari 
uzoq asrlar davomida tibbiyot fanining nazariy va amaliy asoslari sifatida xizmat 
qilgan. Uning "Tib qonunlari" ko‘p marta qayta nashr etilgan va XVII asrga 
qadar Evropa va Sharq mamlakatlaridagi oliy o‘quv yurtlarida o‘ta muhim 
qo‘llanma bo‘lib kelgan.