Ii. Asosiy qism Mavzu; O’rta asr,,O’n ikki maqom’’ tizimi Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

2.2. O’rta asr ,,O’n ikki maqom’’ tizimini kelib chiqishi va uning ahamiyati

• 
  O`n ikki maqom tizimi - 13- 17-a.larda O`rta va YAqin Sharq mamlakatlari kasbiy musiqa amaliyotida qo`llangan nazariy-amaliy tizim. Ustoz musiqachi va olimlarning bastakorlik va xalq ijodiyoti namunalarini muayyan ta`limot (tasavvuf) asosida ma`naviy va badiiy yaxlit holga keltirish ustida olib borgan izlanishlari natijasida yuzaga kelgan. Dastlab Safiuddin al- Urmaviy va Qutbiddin Sheroziylarning musiqaga doir asarlarida ilmiy jihatdan ishlab chyqilgan va keyingi asrlarda Xoja Abdulqodir Marog`iy, Abdurahmon Jomiy, Zaynulobidin Husayniy, Najmiddin Kavkabiy, Darvishali Changiy va b. tomonidan ijodiy davom ettirilgan. Ushbu ilmiy an`anaga ko`ra, tizimning tarkibi muayyan darajali pardalar uyushmalari - 12 maqom, 6 ovoza, 24 sho``ba, 3 rang va 24 murakkabot kabi guruhlarni o`z ichiga olgan. Noiniy, Darvishali Changiy va b. mualliflar ko`rsatishicha, 12 maqom guruhi payg`ambarlar (Odam Ato, Nuh, YA`qub, Ayyub, Dovud, Sulaymon, Muso, Muhammad alayhis-salom)dan qolgan ma`naviy meros asosida aniqlab olingan hisoblanadi.
  

• 
  12 maqomning serjihat (zohiriy-botiniy) ma`nolar b-n yo`g`rilgan umumiy va xususiy nomlari bo`lgan. Umumiy nomlari doira, halqa, jam` kabi atalib, ularning mukammallik darajasiga va, ayni paytda, cheksiz samoda mavjud barcha harakatdagi olamlarning o`zaro bog`liqligi va birligi g`oyasiga ishora etgan. Jumladan, musiqiy risolalarda O`.i.m. pardalari turli (katta-kichik) hajmdagi doiralar shaklida ustma-ust aks ettirilgan bo`lib, bir (ilk) doiradan keyingi doiralargacha izchil (navbatma-navbat) o`tilganda ularning boshlang`ich (tayanch) pardalari muntazam ravihda bir bosqichga yuksalib borgan. Natijada yuksalib boruvchi aylanma harakat yuzaga kelgan va u eng kichik doira b-n nihoyasiga yetgan. O`.i.m.ning xususiy nomlari zanjirida ham tariqat maqomlariga bog`liq ma`naviy yuksalish g`oyasi o`ziga xos tarzda in`ikosini topgan
  

2.3. Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llarining ashula bo‘limini kelib chiqishi

• 
  Toshkent va Farg‘ona vodiysi (Qo‘qon, Namangan, Andijon, Farg‘ona, Marg‘ilon) musiqa amaliyotida yuzaga kelgan maqom na’munalarining umumlashma nomi. Shashmaqom va Xorazm maqomlaridan farqli o‘laroq alohida-alohida cholg‘u va ashulla yo‘llaridan iborat. Jumladan, cholg‘u yo‘llari "Nasrullo I-V", Munojot I-V", ‘‘Ajam va taronalari”, “Miskin I-V”, “Mirzadavlat I-II”, “Cho‘li Iroq”, “Chorgoh”, “Sumay Iroqi”, “Sumay Dugohi” “Sumay Ushshog‘I” kabilar mashhur. Ashulla yo‘llari alohida bir qismli (“Segoh”, “Toshkent irog‘i” kabi) na’munalardan tortib keng ko‘lamli turkumlardan tashkil topgan. Ayniqsa, besh qismli “Chorgoh”, “Bayot”, “Bayoti Sheroziy”, “Gulyor-Shahnoz” va yetti qismli “Dugoh- Husayn” ashulla yo‘llari ommalashgan. (Ular mumtoz she’riyat (Sakkokiy, Navoiy, Bobur, Uvaysiy, Furqat, Muqimiy va h.) na’munalari asosida o‘qiladi. Farg‘ona-Toshkent maqom turkumlarining qismlari raqamlar vositasida ajratiladi (“Miskin I”, “Miskin II”, “Bayot I”). Tarkibiy qismlaning maxsus nomlari ham uchraydi. Jumladan, “Miskin” cholg‘u turkumining III kismi “Adoiy”, IV qismi “Asiriy”, “Nasnrllo”ning II qismi “Chavandoz”, III qismi “Qashqarcha”, IV qismi “Tarona”, V qismi “Ufar” deb nomlanadi
  

• 
  Toshkent musiqa uslubiga xos yo‘llar ashulla, katta ashulla janrlarining xususiyatlari o‘z aksini topgan. Bu holat ularning musiqiy tili xalqchil va nisbatan ommaviy ekanligi, xalq orasida mashhur bo‘lishi sabablaridan biridir. Farg‘ona-Toshkent maqom ijrochilari mazkur an’anani odatda mashhur ustozlardan o‘rganishgan. Shu tarzda bu maqomlarni bizga yetkazib bergan taniqli talqinchilar qatorida Abduqodir naychi, Ahmadjon qo‘shnay, A.Yusupov (surnay), Shobarot (tanburchi), A.Abdullayev (tanbur), M. Najmiddinov (dutor, tanbur), K.Jabborov (g‘ijjak, dutor), S.Kalonov (nay), Faxriddin Sodiqov (chang, dutor), S.Toshmatov (g‘ijjak), T.Alimarov (tanbur, dutor), hofizlar - Sh.Shoumarov, To‘ychi hofiz, Shojalil hofiz, Ilhom hofiz, Sodirxon hofiz, Rajabiylar, Rasulqori Mamadaliyev kabi ustoz san’atkorlaning xizmatlari katta. Bastakorlardan T. Jalilov, O.Hotamov, F.Mamadaliyev, so‘nggi yillarda A.Ismoilovlar Farg‘ona-Toshkent maqom an’analarida turkumli va alohida ijro etiluvchi asarlar yaratishgan. Maqomlari ijro etishga ixtisoslashgan xonanda va sozandalar guruhi. Ularning ijro dastularidan asosan maqomlar, shuningdek, o‘zbek bastakorlarining kuy va ashullalari, xalq musiqasi na’munalari o‘rin oladi. XX asrning boshlariga qadar maqomlarni Buxoro, Samarqand, Xiva, Qo‘qon, Toshkent va h. Yirik shaharlarda xususan saroy sharoitida faoliyat kursatgan