Ii bap. Xorezm wálayatında ziyarat hám tarixiy-arxeologiyalíq turizm rawajlaníWÍNÍŃ tiykarǵÍ tendensiyalari

2. 1. 1. Xiywa qalasınıń zıyarat hám tariyxıy turizm obyektleri
Ózbekstannıń eń áyyemgi muzeylerinen biri bulgan Xiywa “Iyshan-Qorǵan” tariyxıy arxitekturalıq Mámleket muzey-qorıqxanası 26 ga maydanda jaylasqan bolıp “Iyshan-Qorǵan”nıń góne diywalları menen oralǵan.
Muzey - qorıqxana atirapında 54 máńgilikke tiyisli tariyxıy memoriy ótmishten qalǵan estelikler 360 shańaraq 2600 xalıq jasaydı.
Xiywa Iyshan-Qorǵan tariyxıy arxitekturalıq Mámleket muzey qorıqxana ekspoziciyalari Iyshan-Qorǵan atirapındaǵı tariyxıy arxitekturalıq ótmishten qalǵan esteliklerde jaylasqan.
1920-jıl 27-aprelde Xiywa Mámleket muzey retinde quraǵan bul dárgay 1924-jıldan 67-jılǵa shekem Xorezm revolyuciyası tariyxı muzeyi 1967-jıldan Oraylıq Aziyada birinshi bolıp Xiywa tariyxıy arxitekturalıq qorıqxana 1967-jıldan bolsa haqıyqıy tariyxıy arxitekturalıq muzey-qorıqxana sapada iskerlik kórsete baslaǵan.
Muzey-qorıqxananiń 69 zalida jaylasqan 14 ǵárezsiz ekspoziciya Xorezm hám Xiywa tariyxın málim bir dáwirlerin súwretlep onıń jáhán mádeniyatına qosqan úlesin ashıp beredi.



2. 1. 2. Xiywa qalasınıń ulıwma kórinisi
Ózbekstan Pánler akademiyası tárepinen 1984-1993 jıllarda ótkerilgen ilimiy izertlewler dáwirinde qalanıń jası anıqlanǵan. Xiywa qalasında ótkerilgen arxeolgiyalıq qazıwmalar nátiyjesi sonı kórsetedi, “Iyshan qorǵan” aymaǵı eramızdan aldınǵı V asirde payda bolǵan. Qalanıń eń tómengi qatlamında tabılǵan buyımlar (ılaydan islengen ıdıs buyımlar hám qalıń paxsa diywallar ) sonnan dárek beredi. Qala diywalları astından tabılǵan materiallıq qatlam, ılaydan islengen ıdıs buyımlar hám úlken kólemdegi qam gerbishler qalanı 2500 jasda ekenin tastıyıqlaydı.
Tariyxıy derekler sonı kórsetedi, 712 jılda Xiywanı arablar jawlap alǵan, IX ásir baslarında Xorezm samaniyler mámleketi quramına kirgen. Bul dáwirde ol bekkem diywal menen oralǵan. 1128 jıldan 1220 jılǵa shekem qala Xorezmshohlarning ullı záberdes úrim-putaǵı Anushteginler dáwirinde Xorezmniń ónermentshilik oraylarınan biri bolıp jáhanǵa tanıldı. Monǵol basıp alıwı sebepli qala 1221-jıldan monǵollar imperiyasi tásirine túsken. Qala 1388-jıldan baslap Temuriyler mámleketi qol astına túsip qalǵan. XVI ásir baslarınan 1924-jılǵa shekem Xiywa xanlıǵınıń paytaxtı bolıp turǵan XVI ásir baslarınan baslap qala hár tárepleme rawajlana baslaǵan. Bul erda basqarıw ımaratlar qurıla baslanǵan. 1616 jıl Arab Muhammedxan tárepinen birinshi medrese qurıladı, bunıń menen xon jergilikli xalıq arasında óz poziciyasin bekkemleydi. Odan keyin taǵı eki medrese Xójamberdibiy (1688-j) hám Sherǵazıxan (1719 j) medreseleri qurıldı. Qala abadanlastırılıp, sawda-satıq rawajlandı. Lekin, bul rawajlanıw uzaq dawam etpedi. Mámleket Iran basqınshılarınıń hújimleri astında qaladı. 1740 jılı Iran shahi Nadirshah Samarqand hám Buxaranı jawlap alıw qilgach, Xiywa xanlıǵıga hújim baslaydı. 1740 jılı kesh kuzda Xiywa qalasın basıp aladı. Nadirshah hújimi nátiyjesinde Xiywa qalası pútkilley wayran etilip, mámleket Iranǵa ǵárezli bolǵan úlkege aylantırılǵan. Sonnan keyin mámlekette bir neshe jıllar kóshpelinchi turkmen yovmut zadaganlari húkimranlıq etdi. Olar menen jergilikli ózbek zadaganlari ortasında mámleketti qolǵa alıw ushın bolǵan qanlı gúresler nátiyjesinde mámleket wayran boldı, xalıq bolsa shıdap bolmas dárejede jarlılasdı. Aqır-aqıbetde, qanlı urıslar, adawatqa bir shekem toqtatıladı. XIX ásirdiń baslarına kelip Avazbek Inoqtıń balası Eltuzerxan (1804-1806 ) náwbettegi quwırshaq xandı taxtdan awdardı hám ózin xan dep járiyaladı. Usı waqıtta ol qońırat úrim-putaǵına tiykar salındı. Sol kúnnen baslap, Xiywanı qońırat úrim-putaǵınan bolǵan xanlar 1920 jılǵa shekem, yaǵnıy sovet basımına shekem mekeme qıldı.
Inaq húkimranlıǵı dáwirinde-aq, Xiywa qalasınıń qarabaxana diywalları qayta tiklendi. Qala ishkerisinde bir neshe basqarıw ımaratlar góne Jome meshiti, Muhammad Amin Inaq, Fazılboy medreseleri qurıldı.
Sol dáwirde xannıń sarayı, áskeri, qural-jaraq, oq dári bazaları Ark (Góne Ark) de jaylasqan edi. Xon arki qalanıń eń áyyemgi bólegi bolıp, XVII asirde Iyshan qorǵannıń pútkil batıs tárepin iyelep alǵan edi, bul erda xan diywanxanası, kórinisxana (qabılxana), xannıń háremi, jazǵı hám qısqı meshitleri hám de teńge jaylasqan edi.
XIX ásirge kelip qala keńeydi, ol eki bólekten, yaǵnıy Iyshan qorǵan (ishki qala) hám Diyshan qorǵan kárwan saray (sırtqı qala) dan ibarat bolıp. Qala ortalıǵında bolsa onlap awıllar jaylasqan edi.
Iyshan qorǵan ayrıqsha pútin arxitekturalıq imaratlardan ibarat bolıp, biyik paxsa diywal menen oralǵan, tórt dárwazası -Ata dárwaza, Palwan dárwaza, Tas dárwaza hám Baǵsha dárwaza tórt tárepke qaratıp qurılǵan. Iyshan qorǵan diywalları waqıt ótiwi menen bir neshe márte buzılǵan hám qayta remontlanǵan. Diywal sheńberiniń uzınlıǵı 2200 metrge shekem, biyikligi 7-8 metrge, tiykarınıń qalıńlıǵı bolsa 5-6 metrge teń. Iyshan qorǵan tuwrı tórtmuyesh formasında qurılǵan bolıp, uzınlıǵı 650 metr, eni 400 metr, yaǵnıy 26 gektar maydandı iyeleydi.
Diyshan qorǵan - rabot. Iyshan qorǵan átirapıda XIX ásirdiń ortalarında payda bolǵan. Diyshan qorǵanda jarlı-qol ónermentiler, ónermentler hám mayda sawdagerler jasaǵan. Tigiwshiler (chitgarlar), gúlallar, elekshiler, juwazshılar, mıskerler, qańıltırshılar hám basqa máhelle atları sol dáwirshe saqlanıp qalǵan. Diyshan qorǵan 1842 jılda biyik diywal menen qorshap alınǵan bolıp qorǵandı qurıwda xanlıqtıń 200 mıńnan zıyat xalqı qatnasqan.
Diyshan qorǵandı qorshap alǵan diywaldıń uzınlıǵı 6250 metr, onıń on dana dárwazası bolǵan : Hazarasp (Qoy dárwaza), Pishkanik, Angariq, Shixlar, Tozaboǵ, Shohimardon, Doshyoq, Gadoylar, Qósha darvoza va Gandimyon. Diyshan qorǵanda turar orınlardan tısqarı xannıń jazǵı rezidenciyaları ush baǵ- Rofanik, Nurullabek hám Nurullaboy bolǵan. Diyshan qorǵan qurılısı menen qala eki bólekke bólingen hám qala maydanı bir neshe on ret keńeygen.