Ii bap. Xorezm wálayatında ziyarat hám tarixiy-arxeologiyalíq turizm rawajlaníWÍNÍŃ tiykarǵÍ tendensiyalari

Qazı-Kalon medresesi
Qazı Kalon medresesi 1905 jılda Xiywa xanınıń bas qazısı Salim Oxun tárepinen qurılǵan. Medreseniń túsi hám sahni onsha úlken emes, basqa medreselerden parq etpeydi, biraq oqıtıw usılı menen basqa medreselerden parq etken.

2. 3. 1. Qazı-Kalon medresesi
Bul medresede diniy bilimler menen bir qatarda nızamshılıq, túrli salıq hám zakatlar jıynaw, yaǵnıy yuridikalıq bilimler berilgen. Medreseni maydanı 32,5 x23,4 m, oqıw xanasınıń ólshemi 4,7 x4,7 metr, oǵan qasında meshit jaylasqan. Medresede 15 ójire bar. Medrese qurılısında eń ataqlı ustalar Xudaybergan Hoji, Qalandar Qóchim, Boǵbek Abdurahmonov, Matchon Kulimov, Vais gúlal hám basqalar qatnasqan. Házirgi kúnde bul medresede “Xorezm muzika kórkem óneri” muzeyi jaylasqan.
Islam Xója medresesi hám minarası
Xiywa xanı Isfandiyorxannıń ministri hám qaynatasi Sayid Islam Xoja 1908-1910 jıllarda Pahlavon Mahmud maqbarası jaqında bir medrese hám minar qurdıradı. Medreseni usta Xudoybergan hoji qurǵan, medrese hám minardıń kafel bezewlerin Eshmuhammad Xudayberdiev islegen naǵıslar tiykarında Xonqaning Madir awılı daǵı ustalardan Balta Vaisov hám Madaminovlar islegen.
Medrese 42 ójireden ibarat bolıp, 50 dana talaba oqıǵan, onıń aldınǵı bólegi 2 qabat etip qurılǵan. Kiriberiste oń tárepte arnawlı meshit de qurılǵan. Bas fasadı menen minarǵa baylanıslı bolǵan medrese sırtqı dúzilisi hám bezewleri basqa medreselerden parq etpeydi. Bosaǵasınıń qaptal qanatları eki qabatlı áywanlar qatarı hám múyesh gúldástelerinen ibarat. Áywanlar tóbesi ayırım jıyekler hám sirkor kafeller menen shıraylı etip bezetilgen. Kishi háwli jalan qatlı ójireler menen oralǵan. Diywallarında hesh qanday bezew joq. Bosaǵanıń arqa tárepinde, ójirelerdiń ústinde ápiwayı aǵash ústinli áywan qurılǵan.

2. 3. 2. Islam Xója medresesi hám minarı
Medreseniń eń iri xanası úlken gúmbezli meshit bolıp tabıladı. Meshit medresediń pútkil qublası- batıs tárepin iyelegen, meshittiń ishki kórinisi Xiywa ustaları ijodiga tán úlken gúmbezli bólme tipida jabılǵan. Meshittiń qubla tárepinde jaylasqan múyeshdagi gúmbez astında hám meshitte qubla tárepte turatuǵın tekshede sirkor hám de ganch ustası bezewler isletip shıraylı tábiyat kórinisi jaratılǵan, medrese ushın-diniy mekemege berilgen mal-múlk retinde Islam Xoja óz kúyewinen 14 mıń 451 tanob er ajratqan. Medresede házirgi waqıtta “Xorezm Ámeliy kórkem óneri” muzeyi iskerlik kórsetip atır.
Minarada medrese menen bir waqıtta qurılǵan bolıp, minardı biyikligi 56,5 metr, tómengi bóleginiń diametri 9 metr. Minar qurılısında áyyemgi ustalardıń arxitektorshılıq usılınan paydalanılǵan. Minardıń joqarı bólegi júdá jińishkelesip, tóbesi ıqsham karniz hám gúmbezli panıs menen pıtken. Panıs maydanı túrli forma daǵı ılaydan islengen ıdıs -gerbishsheler menen jıyeklengen, olardıń arası bolsa reń-barang sirkor kafeller menen toldırılǵan. Panıs hám karniz jasıl -kók, ashıq kók reńli tas (moviy) hám aq reńdegi sirkor gerbishsheler menen oralǵan. Sol sebepli de minardıń joqarı bólegi bólek bolıp ajralıp turadı. Sirkor bezewli jıyekler minardıń konus formasındaǵı denesin bir neshe jayınnan aylanba tárizli sheńber etip aynalǵan. Mine usılardı esapqa alǵan ǵarrılar “Xojanı minarında tórt mawsimdi hám on eki aydıń bezegi bar” -dep aytadı. Minardıń ápiwayı hám anıq formasında, bezewlerinde Xiywa arxitektorshılıǵına kirip kiyatırǵan jańa usıl imaratların kóriw múmkin. Sol dáwirdegi Xiywa arxitektorshılıǵına tán ayrıqshalıqlar qurılǵan jańa tipdagi ımaratlar-pochta, telegraf, jańa usıl jadidler mektep hám emlewxananı dúzilisinde óz ańlatpasın tapqan. Ustalar áyyemgi konstruktsiya hám bezew usılları menen bir qatarda orıssha gerbish teriw, jańasha forma daǵı áywan hám tamlardı, bul ımaratlardı qurıwda qollanǵan. Minardıń qurılısı munasábeti menen shayır Niyoziy 48-qosıqtıń bir qatarılıq qosıqiy tariyx pitken, tap sonday 47 misralik qosıqiy tariyx medrese qurılısı ushın da pitilgen. Bul tariyxler marmarǵa usta Xudaybergan Devon tárepinen úyib jazılǵan hám medrese esigi ústine, minardıń erdan on metr biyik jayına ornatılǵan. 1924 jıldıń yanvarında Xiywanı Junaidxon qamal etkende minar tepasidan dushpannıń qaladan sırttaǵı háreketleri kúzetilip turılǵan.
Minardıń tóbesine ornatılǵan 2,5 metrlik gúmbez patal (bronza, latun hám mıs qospası) degen metalldan islengen. Bul metalldan islengen gúmbez málim bir waqıtqa shekem altın sıyaqlı yaltirab turǵan. Minar gúmbezi Xiywa qalasınıń 2500 jıllıq toyı Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde qayta remontlanıp, altın qatlam menen qaplandı.