Ii bob. Boshqaruv hisobida xarajatlarning o‘rni va ularni boshqarish

Ana shunday mahsulot birligining tannarxini (MB
T
) quyidagi 
formula orqali hisoblash mumkin: 
2-§. Xarajatlar tarkibi 
Iqtisodiy adabiyotlarda xarajatlar 18 dan ortiq belgilari va 
ko‘rsatkichlari bo‘yicha klassifikatsiya qilinadi (1-jadval). 
 
Mahsulotlar tanarxini hisoblashda vujudga keladigan 
barcha muammolarini tannarxni kalkulatsiya qilishning 
buyurtmali va jarayonli uslublarini qo‘llab yechish mumkin
 
! 
Ishlab chiqarish tannarxi 
MB
T =
Tayyor mahsulotlar soni 
Boshqaruv hisobida tannarxni asosiy bo‘lgan quyidagi 
obyektlar bo‘yicha taqsimlash lozim: 
Xarajatlarni taqsimlash jarayoni ikki bosqichda amalga 
oshiriladi 
Alohida mahsulot turlari 
bo‘yicha
Alohida bo‘g‘inlar 
(bo‘limlar bo‘yicha)
Xarajatlarni iloji boricha aniq, 
aynan mahsulot birligiga 
to‘g‘ri 
kelgunigacha aniqlash 
Xarajatlarni, ana shu xarajatlar 
vujudga kelgan markazlar 
bo‘yicha yig‘ish

---

68 
1-jadval 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning
mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarishi bilan bog‘liq xarajatlari 
klassifikatsiyasi 
T.r. 
Klassifikatsiya 
 belgilari 
Xarajatlar
turi 
1 
Ishlab-chiqarish jarayonidagi iqtisodiy 
roliga qarab 
Asosiy va ikkilamchi 
2 
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
tannarxiga kiritilishiga qarab 
To‘g‘ri va egri
(bevosita va bilvosita) 
3 
Ishlab chiqarish hajmiga
nisbatan 
O‘zgaruvchan va doimiy 
(Shu kabi jami o‘n sakkizdan ortiq 
belgilariga qarab klassifikatsiya qilinadi) 
 
Xarajatlarning ana shu klassifikatsiyalari belgilari va ularning har 
birining ahamiyati tegishli adabiyotlarda batafsil yoritilgan. 
Xarajatlarning shu vaqtgacha nafaqat nazariyachi olimlar, balki amaliy 
iqtisodchilar tomonidan ham umum e’tirof etiladigan klassifikatsiya 
belgilari ichida boshqaruv hisobi uchun alohida ahamiyat kasb 
etadigani – bu xarajatlarning «doimiy» va «o‘zgaruvchan», deb 
guruhlanishidir. Ushbu mavzu doirasida boshqaruv qarorlari ta’sirida 
shartli o‘zgaruvchan xarajatlar qanchalik o‘zgarishi va bunday 
o‘zgarishlar ijobiy natijalarga olib kelishi uchun ular borasida qanday 
qilib samarali boshqaruv qarorlari qabul qilish borasidagi masalalar 
yechimini topishga harakat qilinadi. 
Menejmentni o‘rganayotgan barcha rahbarlarning e’tiborini 
mahsulot hajmi, xarajatlar va foyda ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabat tahlili doimo tortib kelgan. Bu tahlil natijasida ishlab 
chiqarilayotgan mahsulot tannarxini qoplash uchun ishlab chiqarish 
hajmi qancha bo‘lishi lozim degan savolga javob topiladi. 
Shuningdek, mulk shakli va faoliyat turidan qat’i nazar, har qanday 
xo‘jalik yurituvchi subyektda ularning butun faoliyat samaradorligi 
mana shu uchta, bir-biri bilan uzviy bog‘langan ko‘rsatkichlar orqali 
ifodalanishi ko‘rsatiladi. Shu ko‘rsatkichlar ichida xarajatlarga samarali 
boshqaruv qarorlari natijasida ta’sir o‘tkazilsa, uning natijasida oxirgi 
moliyaviy natijalar qanchalik ijobiy bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatishga 
harakat qilinadi. 

---

69