Ii-bob. Jismoniy tarbiya yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarining suzish mashg‘ulotlari jarayonida 14-15 yoshdagi o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini shakllantirishning texnologik asoslari

10-jadval
14-15 yoshdagi bolalar jismoniy tayyorgarligining ma’naviy-axloqiy komponenti (%).

№	Ko‘rsatkichlar	Daraja
		Yuqori 5	O‘rta 4	Past 3
1	Sog‘lom turmush tarziga rioya qilish qadriyati mavjudligi	33,8	45,5	20,7
2	Jamiyatda o‘zini tutish, xulq-atvor asoslari, axloqiy me’yorlar, umuminsoniy qadriyatlarning mavjudligi	55,4	38,6	6,0
3	Ma’naviy-axloqiy va irodaviy sifatlarning mavjudligi	14,4	33,8	51,8
4	Jismoniy tayyorgalikga ega bo‘lish istagining mavjudligi	13,9	24,9	61,2
Umumlashtirilgan ko‘rsatkichlar		29,4	35,7	34,9

Jadvaldagi ma’lumotlar dastlabki ikki komponentining yuqori va o‘rta rivojlanish darajasiga ega bo‘lgan juda ko‘p sonli o‘smirlar borligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, ularning uchinchi va to‘rtinchi komponentlari past darajaga egadir. Bundan kelib chiqadiki, jismoniy tarbiya fanining o‘quv-tarbiyaviy jarayonida o‘qituvchilarning alohida e’tiborini shaxsning ma’naviy-axloqiy sifatlarini shakllantirishga hamda o‘z-o‘zini anglash va jismoniy tayyorgarlikni shakllantirish zarurligiga qaratish lozim.
O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni xulosa qilish imkonini beradiki, tayyorgarlikning intellektual va psixologik tarkibiy qismlarida maktab o‘quvchilarining qariyb yarmida yuqori darajadagi tayyorgarlik, faollik va ma’naviy-axloqiy komponentlarda esa respondentlarning aksariyati o‘rtacha va past darajaga ega ekanligi ko‘rinadi. O‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholashlarini taqqoslash kichik o‘smirlarning o‘z ustida ishlashga tayyorgarligining psixologik va faoliyat komponentlarining o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’sirini tavsiflash imkonini berdi.
Shunday qilib, intellektual, psixologik, faollik va ma’naviy-axloqiy komponentlarning rivojlanish darajalarini tahlil qilish yosh o‘smirlarning jismoniy tayyorgarligini shakllantirishda ularning rivojlanishidagi notekislikni ko‘rsatdi. Ma’naviy, axloqiy va faollik tarkibiy qismlarining rivojlanish darajasi aniq yetarli emas. Bu birinchi navbatda, o‘z jismoniy rivojlanishida o‘z-o‘zini bilish ko‘nikmalarining zaif rivojlanishi, shuningdek ma’naviy-axloqiy o‘z-o‘zini rivojlantirish ehtiyojlari bilan bog‘liqdir. Faoliyat tarkibiy qismidagi kechikish, aslida o‘z ustida ishlayotganidan ikki baravar ko‘p foizi jismoniy tayyorgarlik bilan shug‘ullanish istagini ko‘rsatishi, shuningdek, jismoniy tayyorgarlik va uning haqiqiy holatini o‘z-o‘zini baholash o‘rtasidagi nomuvofiqlik bilan tasdiqlanadi. Ma’naviy-axloqiy tarkibiy qismdagi qarama-qarshilik esa umuminsoniy qadriyatlar me’yorlarini bilishning yuqori darajasi va bolalarda sog‘lom turmush tarziga yo‘naltirilganligi va shaxsning irodaviy sifatlari, o‘zini o‘zi bilish ehtiyojlarining past darajada rivojlanishi edi.
Jismoniy tayyorgarlikni shakllantirish uchun ma’lum darajada psixologik va intellektual komponentlar yetarli bo‘lishi mumkin, bu maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiyaning muhimligi haqidagi yuqori baholaridan dalolat beradi. Biroq, hayotga intilish darajasi va o‘z ishini tashkil etish qobiliyati o‘rtasidagi aniqlangan tafovut, shuningdek jismoniy tarbiya nazariyasi sohasidagi zaif bilimlar jismoniy tayyorgarlikning barcha to‘rtta tarkibiy qismiga pedagogik ta’sir ko‘rsatish zarurligini tasdiqlaydi.
Insoniyat tarixi davomida odamlar ixtiyoriy yoki istamagan holda suv muhiti bilan aloqa qilishga majbur bo‘lishgan, shuning uchun suzish har doim hayotiy ko‘nikma bo‘lib kelgan. Suzishni o‘rgatish tizimining shakllanishi butun dunyo tarixining muhim davrida sodir bo‘ldi. Qadim zamonlardan beri suzish inson mehnati va kundalik hayotida qo‘llanilgan va suvga yaqin hududda yashovchi xalqlarning ko‘plab kasblari suzish ko‘nikmasini mukammal bilishni talab qilgan. Suv yuzasida suzish bilan bir qatorda suv ostida baliq ovlash usullari ham faol qo‘llanilgan. Ko‘plab arxeologik topilmalar shuni ko‘rsatadiki, miloddan avvalgi bir necha ming yilliklarda Misr, Suriya, Finikiya va boshqa ba’zi mamlakatlar xalqlari suzishni bilishgan va ular suzishning zamonaviy krol va brass usulini eslatuvchi usullarini bilishgan, bunda bolalik davrida suzish mahoratini egallashga alohida e’tibor qaratilgan. Mohir suzuvchilar Avstraliyaning aborigenlari bo‘lgan, Qadimgi Yunonistonda bizning eramizdan oldin ham suzish jismoniy tarbiyaning asosiy vositalaridan biri bo‘lib, nafaqat o‘g‘il bolalar, balki qizlar uchun ham inson tanasining jismoniy sifatlari va guzalligiga erishishga olib keladigan vosita sifatida ham qo‘llanilgan. Suzishni bilmaydigan odam noloyiq fuqaro hisoblanib, jismoniy nuqsoni bor odam bilan tenglashtirilgan.
Slavyan xalqlari ham suzish qobiliyatiga katta ahamiyat berishgan. Bu haqda turli yilnomalar, urf-odatlar, rivoyatlar, dostonlar va boshqa manbalarda so‘z boradi. Sport suzishi sohasidagi taniqli sovet mutaxassisi V.N. Platonov shunday dedi:”Slavyanlar barcha kasalliklar va zaifliklari bilan suv muolajalalariga murojaat qilishdi. Suv nafaqat terapevtik ta’sir uchun, balki tananing tozaligini saqlashning yagona vositasi sifatida ishlatilgan” [115:192]. Suzishdan faol foydalanayotgan xalqlar vakillarining suzish ko‘nikmalarini bolalikdan o‘rgatishni boshlaganligi bu mahoratning inson hayotidagi alohida ahamiyatini tasdiqlaydi.
Suzishni pedagogik tizim sifatida dastlabki o‘qitishning shakllanishida XV-XVI asrlar boshida vujudga kelgan sport suzishning shakllanishi alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Musobaqalarning muntazam o‘tkazilishi sport suzish texnikasini takomillashtirishga, suzishni sport turi sifatida ommalashtirishga, yangi, yanada oqilona va tezkor usullarni izlashga, shuningdek, suzishni boshlang‘ich o‘rgatish usullarini takomillashtirishga yordam berdi [34:368].
Suzishni o‘qitish tizimining shakllanishi va rivojlanishining uzoq tarixiy bosqichini hisobga olgan holda shuni ta’kidlash mumkinki, suzish kunikmasiga ega bo‘lish zaruriyati va ahamiyati doimo mavjud bo‘lgan.
Bugungi kunda ko‘krakda krol, chalqancha krol, brass va batterflyay (delfin) usulida suzish rasmiy ravishda sport suzish usullari sifatida tan olingan. Mamlakatimizda sport toifalari va sport unvonlarini berish standartlari va talablarini belgilab beruvchi yagona sport tasnifi ishlab chiqilgan bo‘lib hozirda amal qiladi va vaqti-vaqti bilan yangilanib turadi.
Amerika, Avstraliya va Evropa olimlarning sport suzish sohasidagi muhim yutuqlari ko‘pchilik suzuvchilarning jahon sahnasidagi muvaffaqiyatini oldindan belgilab berdi. Sport suzish rivojlanishining hozirgi bosqichida suzishni ommaviy va sportga o‘rgatishning katta ilmiy-amaliy tajribasi mavjud bo‘lib, ulardan bolalarni jismoniy tarbiyalashda kerakli darajada foydalanilmayapti. Shu bilan birga, suzish bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy izlanishlar ko‘lami salmoqli bo‘lib, bu boradagi izlanishlar, ilmiy ishlar va izlanishlarning salmoqli ulushi sport yutuqlari samaradorligini oshirishga qaratilgan.
Mavjud asosiy suzish bo‘yicha o‘quv dasturlari ko‘p yillar davomida o‘zgarishsiz qoldi. Hozirgi vaziyat bolalarni suzishga o‘rgatishning yangi shakllari va usullarini izlashni, tegishli o‘quv jarayonining maqsad va vazifalari doirasini kengaytirishni taqazo etadi. Suzish har bir inson uchun majburiy ko‘nikmaga, jismoniy faoliyatning ommaviy shakliga aylanishi kerak. So‘nggi 20 yil ichida dunyo bo‘ylab 700 mingga yaqin odam suvda halok bo‘ldi. Franciya, Italiya, AQSh, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Skandinaviya mamlakatlarida o‘lim darajasi 100 ming kishiga to‘g‘ri keladi.
Suvdagi baxtsiz hodisalarning sabablari juda ko‘p, ammo eng muhimlaridan biri bu suzishni bilmaslikdir, bu ayniqsa bolalar uchun ahamiyatli bo‘ladi. Ko‘pgina zamonaviy ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, 7 yoshga kelib, shahar maktab o‘quvchilarining 90% dan ortig‘i suvda qanday turishni bilishmaydi. Umumta’lim maktablaridagi o‘quvchilarning 50% ga yaqini suzishni bilmaydi, suzishni biladiganlarning ozchiligini yaxshi suzuvchi deb atash mumkin. Kamdan kam hollarda bolalar sport suzish usullarini yaxshi bilishadi, sport suzish texnikasi esa suvda harakatlanishning optimal usullariga qaratilgan.
Suzishni o‘rgatish bo‘yicha xorijiy tajribani tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, suzish maktabda majburiy fan bo‘lgan barcha mamlakatlarda (Avstraliya, Avstriya, Germaniya, AQSh, Vetnam, Shvesiya, Yaponiya, Polsha, Chexiya, Slovakiya, Bolgariya, Norvegiya, Estoniya va boshqalar) suvdagi baxtsiz hodisalar soni ancha past.
Qo‘shma Shtatlarda barcha boshlang‘ich maktab o‘quvchilari suzish bo‘yicha boshlang‘ich mashg‘ulotlarga yoziladi. Majburiy dastur 36 soatga mo‘ljallangan. Mashg‘ulotlar haftasiga ikki marta o‘tkaziladi. Ular suzishning ikkita usulini - bir vaqtning o‘zida ko‘krakda va chalqancha krol usulida suzish texnikasini o‘rgatishadi. Kurs tugagandan keyin o‘quvchilar 50 metrga suzishlari kerak bo‘ladi. Dastur materialini o‘zlashtirmaganlar qo‘shimcha mashg‘ulotlarga qatnashadilar. 36 soatlik darsdan tashqari yana bir dastur mavjud. U majburiy darslarni takrorlamaydi:o‘g‘il bolalar darsdan tashqari mashg‘ulotlarda suv polosini o‘ynaydi, qizlar sinxron suzish elementlarini o‘zlashtiradi. O‘qish pullik hisoblanadi.
Norvegiyada maktab o‘quv dasturidagi jismoniy tarbiya soatlarining yarmi suzishga bag‘ishlangan. Shvesiyada suzish darsi maktab davrida har ikki haftada bir marta o‘tkaziladi. Barcha o‘quvchilar har yili suzish bo‘yicha imtihon topshirishadi. O‘quvchilarga qo‘yiladigan talablar yildan-yilga ortib boradi. Bir yil davomida dastur materialini o‘zlashtirmagan maktab o‘quvchilari yozda suzish maktablarida qo‘shimcha mashg‘ulotlar olib borishadi.
Fransiyada boshlang‘ich maktab o‘quvchilarini suzishga o‘rgatishga katta e’tibor beriladi. Bolalar maktabni tugatgunga qadar suzishni bilishlari kerak bo‘ladi. O‘rganish jarayoni bolaning xavfli vaziyatda suvdan xavfsiz chiqib ketishi yoki qisqa masofada suzishi mumkinligi bilan cheklanmaydi. Suzish qobiliyatini tobora muhimroq narsa sifatida ko‘rish kerakdir.
Vetnam Respublikasining maktab o‘quv dasturida majburiy suzish darslari beshinchi sinfdan boshlab o‘tkaziladi. Mashg‘ulotlarning maqsadi nafaqat hayotiy ko‘nikmalarni egallash, balki chidamlilik va amaliy ko‘nikmalarni tarbiyalashdir.
Chexiya va Slovakiyada suzish darslarining boshlanishi birinchi sinfdan boshlab dastur bilan ta’minlanadi. O‘qishning dastlabki ikki yilidagi qiyinchilik tayyorgarlik mashqlarini va pastga sakrashni qat’iy o‘zlashtirishdir. Uchinchi sinfda barcha o‘quvchilar bir sport suzish usuli texnikasini o‘zlashtirishlari shart. Suzish qobiliyatini aniqlaydigan nazorat standarti sport usulida 25 metrga suzishdir. Maktabda ta’limning asosiy yo‘nalishi sport usullari texnikasini o‘zlashtirish va amaliy ko‘nikmalarni egallashdir. Mashg‘ulotlar haftada 2 marta o‘tkaziladi. Darsning davomiyligi 45 daqiqa. Dars ikki qismga bo‘lingan bo‘lib, quruqlik va suvda o‘tkaziladi. Sport texnikasini o‘rgatish orqa bilan chalqancha mashq qilishdan boshlanadi. Improvizasiya qilingan vositalar (tayoqlar, taxtalar, halqalar, to‘plar va boshqalar) keng qo‘llaniladi. Katta hajmdagi mashqlar oyoq harakatlarining texnikasini o‘zlashtirishga qaratilgandir. Dastlabki o‘quv kursi 40 ta darsga mo‘ljallangan, keyin o‘quvchilar suzish bo‘yicha imtihon topshirishadi, bu erda ular ikkita sport suzish usulida 50 metrga suzish qobiliyatini namoyish etishlari kerak bo‘ladi. Boshlang‘ich maktabda umumiy suzishga 250 soatgacha vaqt beriladi.
Sobiq GDRda suzish majburiy fan edi. Ta’lim uchinchi sinfdan boshlanar edi. O‘rta maktabni tugatgunga qadar barcha o‘quvchilar suzishni bilishlari kerak edi. Kreditni suzishning ikkita usulini o‘zlashtirgan maktab o‘quvchilari olar edi, ulardan biri majburiy holda brass usuli bo‘lishi kerak bo‘lgan.
Sobiq SSSRda ham 1988 yilga qadar suzish darslari suzish sportiga sharoyiti bor, ya’ni basseynga ega bulgan maktablarda jismoniy tarbiya darslarida boshlang‘ich sinflarda 24 soat, yuqori sinflarda esa 14 soat qilib belgilangandi.
Shunday ekan, dunyoning ko‘plab mamlakatlarida bolalarni suzishga o‘rgatish muammosiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda desak xato bo‘lmaydi. Ta’lim tizimining eng o‘ziga xos xususiyatlari:
- maktab o‘quv dasturiga suzish darslari kiritiladi;
- yillik baholi imtihon o‘tkaziladi;
- suzishni o‘rgatish haftasiga bir-uch dars ajratiladi;
- bir guruhdagi o‘quvchilar soni - 15 kishidan oshmasligi kerak;
- o‘quv materiali quruqlikda va suvda o‘zlashtiriladi;
- nafaqat boshlang‘ich suzish elementlari, balki sport suzish usullari ham o‘rganiladi - asosan ko‘krakda krol va brass usulida suzish;
- dars mavzulari xavfsizlik bo‘yicha bilimlarni o‘z ichiga oladi; amaliy suzish va boshqalar;
- o‘quv jarayonida shaxs xususiyatlarini tarbiyalash vazifalari amalga oshiriladi;
- mashg‘ulotlar nafaqat sportda suzishni rivojlantirishga, balki o‘quvchilarni tizimli jismoniy faoliyat bilan tanishtirishga ham qaratiladi.
Yopiq suzish havzalari bilan etarli darajada ta’minlanmaganiga qaramay, umumiy ta’lim muassasalari bugungi kunda mamlakatimizda bolalarni suzishga ommaviy o‘rgatish muammosini qo‘shimcha ta’lim muassasalari yordamida muvaffaqiyatli hal qilish mumkin.
Mamlakatimizda suzishni o‘rgatishning zamonaviy faoliyat yurituvchi pedagogik tizimi umumta’lim maktablari, qo‘shimcha ta’lim muassasalari, bolalar yozgi oromgohlarida joriy etilmoqda. Har xil turdagi ta’lim muassasalarida suzish bo‘yicha boshlang‘ich tayyorgarlikni amalga oshirish sxemasi 11-jadvalda keltirilgan.