Ii-bob. Jismoniy tarbiya yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarining suzish mashg‘ulotlari jarayonida 14-15 yoshdagi o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini shakllantirishning texnologik asoslari

II-BOB. JISMONIY TARBIYA YO‘NALIShIDAGI TA’LIM MUASSASALARINING SUZISH MASHG‘ULOTLARI JARAYONIDA 14-15 YOSHDAGI O‘QUVCHILARNING JISMONIY TAYYORGARLIGINI SHAKLLANTIRISHNING TEXNOLOGIK ASOSLARI.
2.1. Suzish bilan shug‘ullanadigan 14-15 yoshli o‘quvchilarda jismoniy tayyorgarligi holatini tahlil qilish va tavsiflash
Pedagogik adabiyotlarda “tayyorgarlik” tushunchasi ancha keng va noaniq tarzda berilgan. M.I. Dyachenko va L.A. Kondibovichlarning tadqiqotlarida “tayyorgarlik” quyidagicha ta’riflangan. Bu holat idrok etilgan ehtiyoj va motivlar asosida maqsad aniqlangan paytdan boshlab vujudga keladi. Bundan tashqari, tayyorgarlik shaxs tomonidan bo‘lajak harakatlarning umumiy modellarining munosabatlar rejasini ishlab chiqish bilan bog‘liq holda rivojlanadi. Va yakuniy bosqich - bu qat’iy belgilangan vositalar, faoliyat usullariga mos keladigan ob’ektiv harakatlarga tayyorgarlikni aylantirishdir. Mualliflar jismoniy faoliyatga psixologik tayyorgarlikni har qanday faoliyatni muvaffaqiyatli bajarishning asosiy sharti deb bilishadi. Ularning ta’rifiga ko‘ra, tayyorgarlik - bu shaxsning holati bo‘lib, unda e’tiqodlar, qarashlar, motivlar, his-tuyg‘ular, irodaviy va individual sifatlar, bilim, ko‘nikma, malaka, munosabatlar, muayyan xatti-harakatlarga bo‘lgan munosabat kiradi. D.N. Uznadze asarlarida faoliyatga tayyorgarlik munosabat belgisi sifatida qaraladi: “Biz bu holatni munosabat, muayyan faoliyatga tayyorlik deb ataymiz, uning yuzaga kelishi quyidagi shartlarning mavjudligiga bog‘liq: haqiqatda harakat qiladigan ehtiyojga bog‘liq”. Olim shunday deb yozadi:“.... o‘ziga xos yaxlit aks ettirish, uning asosida yo tafakkur, yo ta’sirchan mulohaza vujudga kelishi mumkin. Bu mavzuni qandaydir moslashtirish, uning vaziyatga adekvat tafakkur yoki ta’sirchan mulohaza yuritishni ta’minlaydigan aniq aqliy yoki harakat harakatlarining namoyon bo‘lishiga tayyorligidan iborat”. A.G. Asmolov tayyorgarlikni ma’lum bir yo‘naltirilgan faoliyat usuliga semantik munosabat va shaxsiy ma’noni ifodalash shakli sifatida belgilaydi:”Psixologiyada ma’lum bir yo‘nalishda harakat qilish tendensiyasi yoki ma’lum bir tarzda harakat qilishga tayyorgarlikning eng adekvat va tasdiqlangan tavsifi” munosabat “va uning ko‘plab o‘xshashlari” atamasida ifodalanadi” deydi u. N.D. Levitov tayyorgarlikni uzoq muddatli yoki qisqa muddatli bo‘lishi mumkin bo‘lgan holat deb hisoblaydi, bu holatlarning shaxsning individual xususiyatlariga va yuqori asab tizimining faoliyat turiga, shuningdek, o‘zini tutish sharoyitlariga bog‘liqligini belgilaydi.
Bu ta’riflarni tahlil qilishdan ko‘rinib turibdiki, ko‘p hollarda u bir qator ob’ektiv va sub’ektiv omillar bilan belgilanadigan shaxsning murakkab psixologik holati sifatida qaraladi.
Tayyorgarlikni o‘rganish muammosi D.I. Feldshteynning “O‘smirlarning ijtimoiy foydali mehnatga tayyorgarligini shakllantirishning psixologik hususiyatlari” [140:48];
V.E. Jabakovning “Shaxsiy o‘zini o‘zi belgilashga psixologik tayyorgarlik erta o‘smirlikning asosiy neoplazmasidir” asarlarida o‘z aksini topgan [59:177].
Olimlarning tadqiqotlari faoliyatga, o‘z taqdirini o‘zi belgilashga tayyorlikning psixologik tarkibiy qismini ochib beradi:”O‘z taqdirini o‘zi belgilashga psixologik tayyorlikda, shubhasiz, o‘z-o‘zini anglash yetakchi rol o‘ynaydi” - o‘z sifatlarini anglash va ularni baholash g‘oyasi muhim o‘rin tutadi. “O‘z taqdirini o‘zi belgilashga psixologik tayyorlik o‘rta maktab o‘quvchilarida kelajakda ongli faoliyat, faol, ijodiy va konstruktiv hayotni ta’minlaydigan ma’lum psixologik shakllanish va mexanizmlarning shakllanishini nazarda tutadi...” [65:216].
Tayyorgarlik konsepsiyasini aniqlash muammosi jismoniy tayyorgarlikning ayrim masalalarini ochib beradigan bir qator ilmiy ishlarda taqdim etilgan. Ilmiy tadqiqotlarda ushbu jarayonni o‘rganish va unga tayyorgarlik ko‘rishning bir qancha yo‘nalishlari mavjud bo‘lib, ishlarning aksariyati o‘quvchilar va katta maktab yoshidagi jismoniy tarbiya muammolariga bag‘ishlangan [81:42].
Sport faoliyati jarayonida o‘smirlarning o‘z-o‘zini tarbiyalashi V.I. Oliyar ishida o‘rganilgan [111:25].
Olimlarning ta’kidlashicha, ko‘plab o‘quvchilar jismoniy tayyorgarlik bilan shug‘ullanishga harakat qilishadi, bu quyidagi tipik kamchiliklar bilan tavsiflanadi:o‘z-o‘zini noto‘g‘ri baholashni keltirib chiqaradigan jismoniy tayyorgarlikning yomon rivojlanishi; vazifalarni noto‘g‘ri qo‘yish, o‘z ustida ishlashda samarasiz vositalardan foydalanish, bu o‘z shaxsiy rivojlanishida jismoniy tayyorgarlikning epizodik xarakteriga olib keladi. E.V. Jabakov o‘z ishida qo‘shimcha ta’lim muassasalarida katta yoshdagi o‘smirlarda jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish ko‘nikmalarini shakllantirish masalalarini ochib beradi. Tadqiqotchi ushbu jarayonni tashkil etish metodikasi va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqdi. Shu bilan birga, ishlarda o‘smirlarning jismoniy tayyorgarlikka tayyorligini shakllantirishga yondashuvlar ko‘rib chiqilmagan. Shuni ta’kidlash kerakki, o‘smirlarning jismoniy tayyorgarlikni shakllantirish masalalari bo‘yicha dissertasiya tadqiqotlari yetarli emas, bola shaxsining o‘zi ustida ishlashning mustaqil shakllarini topish, maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiyaga faol munosabatiga ta’sir qilish, sog‘lom turmush tarzini joriy etish, o‘quvchi va talaba yoshlarning jismoniy tayyorgarlik masalalarini o‘rganuvchi olimlar tomonidan juda kam o‘rganilgan.
Jismoniy tayyorgarlik tushunchasi, uning tuzilishi va jismoniy tarbiya jarayonida talabalar o‘rtasida ta’lim berish K.K. Kardyalis ijodida keng namoyon bo‘lgan. “Sog‘lom turmush tarzida o‘z taqdirini o‘zi belgilashda tayyorlik masalalari” [66:11], Z.J. Gaynullina “Talabaning jismoniy madaniyatini shakllantirish jarayonining modeli”ni o‘z asarlarida taqdim etadi [43:141].
Ushbu asarlarning tahlili va boshqa mualliflarning tadqiqotlari jismoniy o‘z-o‘zini tarbiyalashni shakllantirish va rivojlantirishda shaxsning mustaqilligi va faoliyatining bevosita va hal qiluvchi rolini ochib berishga imkon berdi. Insonning jismoniy madaniyati muammosi olimlar tomonidan unga ichki ehtiyoj nuqtai nazaridan, insonning jismoniy tayyorgarligi orqali ko‘rib chiqiladi. Jismoniy tayyorgarlik N.A. Fominning so‘zlariga ko‘ra, shaxs tanlagan ustuvor yo‘nalishlar jismoniy tarbiya va sport faoliyati bilan maqsadga muvofiqdir. Ushbu faoliyatga tayyorgarlik holati "individning ko‘p qirrali, yaxlit, ruhiy holati bo‘lib, u uchta asosiy komponentni o‘z ichiga oladi: intellektual, psixologik, faollik" deyiladi uning asarida [140:224].
Olimning tadqiqotlari o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligi tarkibini hamda uning ko‘rsatkichlari, mezonlari va darajalarini belgilab berdi. Mavjud jismoniy tayyorgarlik tushunchasini aniqlashda dissertasiya tadqiqotimizning o‘ziga xos xususiyatlariga kelsak, uning uchta tarkibiy qismidan tashqari, biz ma’naviy-axloqiy komponentni ham kiritdik. Ya’ni, jismoniy tayyorgarlik holati to‘rtta asosiy komponentni o‘z ichiga olgan shaxsning ko‘p qirrali, yaxlit, ruhiy holati sifatida belgilanishi kerak, bular: intellektual, psixologik, faollik va ma’naviy-axloqiy komponentlardir. Biz oxirgi komponentni yosh o‘smirlar shaxsini shakllantirishning zaruriy va shartsiz komponent deb hisoblaymiz.
Mashhur olimlar: S.A. Rachinskiy, N.I. Pirogov, K.D. Ushinskiy, V.A. Suxomlinskiy, V.V. Zenkovskiy bolaning shaxsiyatini tarbiyalashda birinchi o‘ringa uning ichki yo‘nalishini, atrofidagi dunyoga va boshqa odamlarga ma’naviy muhabbatni uyg‘otadigan olamning ilohiy go‘zalligini his qilishning chuqur tuyg‘ularini tarbiyalash vazifasini qo‘yadilar. Bu K.D. Ushinskiy “bola qalbini shakllantirish, unga to‘g‘ri ichki munosabatni singdirish”ning muhimligi g‘oyasini ta’kidladi va buning uchun ona tili, xalq qo‘shiqlari va boshqalardan foydalanishni tavsiya qildi; V.A. Suxomlinskiy o‘z maktabining tajribasini “Maktab o‘quvchisining ruhiy dunyosi” (1961) kitobida tasvirlab bergan. V.V. Zenkovskiy bolalikning ma’naviy mazmunini o‘rganar ekan, bola qalbini to‘g‘ri idrok etish muhimligini, uning shaxsining ma’naviy-axloqiy sifatlarini turli yosh bosqichlarida rivojlantirish zarurligini ta’kidladi. U shunday deb yozadi:“Bolalik she’riyati takrorlanmaydi va har bir kishiga bolalikdan bizga berilgan o‘ziga xoslikni topish imkonini beradigan ruhiy va jismoniy rivojlanish erkinligi takrorlanmaydi. Shuning uchun barcha bolalarga bolalik davridan normal omon qolish imkoniyatini berish muhimroqdir - bu bizning davrimizning vazifasi bo‘lishi kerak” [62:336]. Rus faylasufi I.A. Ilin “ruh” tushunchasiga uning mohiyatini bog‘lovchi ruh va tana, inson ichki dunyosining ajralmas hayotni tasdiqlovchi tarkibiy qismi sifatida murojaat qildi, olim esa ruhning ichki tuzilishining xususiyatlarini quyidagicha xulosa qiladi:”... Inson ruhi ham ozod emas. Avvalo, u jismoniy tana bilan sirli bog‘liq va uning sog‘lom hayoti bilan bog‘liqdir” [65:216]. Mashhur pedagog va olimlar bola shaxsi rivojlanishining ma’naviy va jismoniy tomoniga doimo alohida e’tibor berishgan, uning rivojlanishini aqliy, jismoniy, ahloqiy va estetik jihatdan yaqin aloqada hisobga olgan holda, bu har doim ham ta’lim va jamiyatda o‘z aksini topmagan.
Bolaning maqsadli ma’naviy va jismoniy rivojlanishiga bo‘lgan ehtiyoj zamonaviy olimlar tomonidan uning shaxsini tarbiyalashning yaxlitligining sharti sifatida e’tirof etilgan. O‘tgan o‘n yilliklarda jamiyatimizda odamlarning, jumladan, o‘sib borayotgan yoshlarning ishonchini uyg‘otadigan yangi me’yor va tamoyillarni mas’uliyat bilan ma’qullaydigan salmoqli ijtimoiy kuchlar yo‘q edi. “Zamonaviy maktabda inson ma’naviyati rivojiga asos bo‘lgan ta’lim-tarbiya salohiyati:nutq, tarix, adabiyot, iqtisod va falsafa, milliy an’analar, urf-odat va marosimlar rivojidan yetarlicha foydalanilmayapti. O‘quvchilarning ma’naviy va jismoniy rivojlanishi alohida darsda emas, balki alohida fanda ham amalga oshirilmaydi. Bunga butun ta’lim jarayonining, har bir elementning, har bir bo‘g‘inining o‘quvchilarning ma’naviy va jismoniy rivojlanishida o‘z izini qoldiradigan faoliyati natijasida erishiladi. Shuning uchun uni aqliy, jismoniy, axloqiy va estetik rivojlanish bilan chambarchas bog‘liq holda ko‘rish mumkin” [78:174].
Shu bilan birga, olimlar ta’lim nafaqat bolalarni insoniyatning ma’naviy va jismoniy madaniyati olami bilan tanishtirishi, balki ularning ma’naviy va jismoniy rivojlanish jarayonini kuzatishi, o‘z-o‘zini rivojlantirish qiyinchiliklarini engib o‘tishga yordam berishi kerak degan fikrni bildiradi. Ular faqat insonparvarlik muhim zarurat ekanligini ta’kidlaydilar, har qanday insoniyat jamiyati taraqqiyotining ma’naviy asosi bo‘la oladi, ma’naviyatning tiklanishi esa, o‘z navbatida, insonning insonparvar shaxs sifatida tarbiyalanishi va kamol topishini nazarda tutadi, “shaxsiy rivojlanish ierarxik motivasion-ehtiyoj strukturasining shakllanishini nazarda tutadi, bu erda oliy ma’naviy ehtiyojlar ustunlik qiladi” deyishadi [127:45]. Shu sababli maktab o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarlik tarkibida o‘quvchi shaxsining ma’naviy-axloqiy sohasini rivojlantirishga yordam berish alohida ta’kidlanishi kerak.
Olimlarning shaxsni tarbiyalash haqidagi g‘oyalarini tahlil qilish yosh o‘smirlarning jismoniy tayyorgarligi strukturasini yaratishga imkon beradi (4-jadval).