Ii-bob. Jismoniy tarbiya yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarining suzish mashg‘ulotlari jarayonida 14-15 yoshdagi o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini shakllantirishning texnologik asoslari

13-jadval
14-15 yoshdagi bolalar uchun boshlang‘ich suzish bo‘yicha namunaviy o‘quv dasturi

Mashg‘ulotlar turi	Dastur bo‘limlari bo‘yicha soatlar taqsimoti Mashg‘ulotlar shakli bo‘yicha
	Nazariy	Amaliy-uslubiy	Nazorat
Bilim asoslari	17	11	4
Quruqlikdagi amaliy mashg‘ulotlar	7	16	5
Suvdagi amaliy mashg‘ulotlar	11	33	4
Jami	35	60	13

Bundan tashqari mashg‘ulot davomida shug‘ullanuvchilar:

- suzishning sport usullari texnikasini, start tumbasidan sakrab chiqish, suvdan yuqori tezlikda start olish texnikasini, “mayatnik” usulida va yuqori tezlikda burilishlarni o‘zlashtirish;
- musobaqalarda yakka va jamoaviy chempionatlarda qatnashish tajribasiga ega bo‘lish va estafeta, sport tadbirlariga qatnashish;
- nazorat standartlarini bajarish kerak edi.


2.3. Jismoniy tarbiya yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarining o‘quv jarayonida 14-15 yoshli o‘quvchilarni jismoniy tayyorgarligini shakllantirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar

Suzishni boshlang‘ich o‘qitish jarayoni jismoniy tarbiya pedagogikasining asosiy prinsiplariga muvofiq amalga oshirildi.

14-jadval
14-15 yoshdagi bolalar uchun boshlang‘ich suzish bo‘yicha nazorat me’yorlari

Masofa	O‘g‘illar uchun vaqt me’yori (daqiqa)	Qizlar uchun vaqt me’yori (daqiqa)
25 metr Delfin	vaqt hisobga olinmaydi	vaqt hisobga olinmaydi
25 metr Brass	0.55-1.00	1.00-1.05
25 metr Erkin usul	0.33-0.40	0.38-0.44
50 metr Brass	1.30-1.40	1.40-1.50
50 metr Chalqancha	1.20-1.40	1.20-1.40
50 metr Erkin usul	1.15-1.25	1.24-1.38
100 metr kompleksli suzish*	vaqt hisobga olinmaydi	vaqt hisobga olinmaydi

* sport suzish texnikasi elementlari va masofa o‘rganish darajasi bo‘yicha murakkab bo‘lganligi sababli xohishiga qarab bajariladi.

Unga ta’lim jarayonini rejalashtirishning pedagogik prinsiplari va qoidalari; o‘qitish uslublari va o‘qitish vositalari; o‘qitish mazmuni va samaradorligini belgilovchi omillar, harakat faoliyatini o‘rgatishning nazariy asoslari; o‘qitishning vazifalari va bosqichlari; o‘qitishni tashkil etish va rejalashtirish kabilar kiritildi. Suzishni o‘rgatish usullari shartli ravishda og‘zaki, ko‘rgazmali va amaliy uchta asosiy guruhga bo‘linadi; undan foydalanish pedagogik jarayon vaqtida qo‘yilgan muammolarni tez va sifatli hal etishni ta’minlaydi.
Mamlakatimizda va xorijda suzishni o‘rgatishning eng keng tarqalgan usuli bu tarixan shakllangan integral-alohida metoddir. 200 yil oldin nashr etilgan suzishni o‘rgatish bo‘yicha birinchi maxsus qo‘llanmalarda (Gus-Mus va Orionzo de Bernardi, 1797 yil) suvda o‘zlashtirish uchun maxsus tayyorgarlik mashqlaridan foydalanish va mashg‘ulot paytida suzish usullarini qismlarga ajratish tavsiya etiladi. Bu mashqlar alohida harakatlarga ega bo‘lib, har bir elementni bajarish avval quruqlikda, keyin suvda bajariladi.
Harakat faoliyatini o‘rgatish jarayonida an’anaviy ravishda uch bosqich ajratiladi:
- boshlang‘ich o‘rganish;
- chuqurlashtirilgan o‘rganish;
- takomillashtirish.
Har bir bosqich hal etilayotgan vazifalarning mohiyati, qo‘llaniladigan vositalar va uslublarning mazmuni, vosita harakatining yo‘naltiruvchi, ijro etuvchi va nazorat-tuzatish qismlarini shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi.
Suzishning sport usullarini o‘rganish ketma-ketligi masalasi ilmiy tortishuvlarning ancha uzoq tarixiga ega. Shunday qilib, 1928 yilda P.F. Lesgaft nomidagi Davlat jismoniy tarbiya instituti o‘qituvchilari mashg‘ulotlarga “kompleksli yondashuv”ni ishlab chiqishdi, bunda dastlab krol, so‘ngra brass usulida suzish, keyin chalqancha krol suzish o‘rganiladigan bo‘ldi. Kompleksli yondashuv S.V. Ilin (1954) va G.F. Polevoy (1958) ilmiy ishlarida yanada rivojlantirildi. S.V. Ilin suzishning sport usullari texnikasini o‘rganishda ketma-ketlikning ahamiyati yo‘q, lekin har bir usul avval o‘rganilganlar asosida yaxshiroq va tezroq o‘zlashtiriladi, degan xulosaga keldi.
G.F. Polevoy suzishning sport usullari texnikasini bir vaqtda o‘qitish metodini ishlab chiqdi va eksperimental asosladi. Ushbu texnika har bir usul texnikasining asosiy elementlarini bir vaqtning o‘zida o‘rganishni ta’minlaydi. U krolda qo‘llarning harakati, brass va delfinda oyoqlarning harakati elementlarni ko‘rib chiqdi. Bunda asosiy elementlar asosida qo‘shimcha elementlar o‘rganiladi, suzish usullarida harakatlarni umumiy muvofiqlashtirish o‘rganiladi, suzish usullarining texnikasi takomillashtiriladi va asosiy usul tanlanadi. Biroq keyingi yillarda Davlat jismoniy tarbiya instituti suzish kafedrasi olimlari tomonidan ishlab chiqilgan va asoslantirilgan suzishni o‘rgatishning parallel, ketma-ket metodi juda mashhur bo‘ldi. Usulning xarakterli xususiyatlariga suvni o‘zlashtirishda uzoqroq muddat kerakligi, suzishning sport usullari texnikasini avval ko‘krakda krol va chalqancha krol suzish texnikasini, keyin esa delfin va brass texnikasini ketma-ketlikda o‘rganish kerak deb maqbul topildi. Ushbu metodika vosita ko‘nikmasi zahirasining keng variantini - harakatlar bilimini o‘z vaqtida shakllantirishni ta’minlash uchun mo‘ljallangan, buning asosida suzuvchining individual xususiyatlarini hisobga olgan holda suzish texnikasini takomillashtirish mumkin.
Eksperimental guruhlarda suzish bo‘yicha o‘quv jarayoni shug‘ullanuvchilar mashg‘ulotlarning ta’sirini birinchi navbatda o‘zlariga, shaxsiyatlariga bog‘liq holda idrok etadigan tarzda tuzilgan. Yuqorida aytib o‘tilganidek, 14-15 yoshdagi o‘quvchilar o‘zlarining jismoniy rivojlanishi haqida etarli ma’lumotga ega emasdirlar, shuning uchun ularga mashg‘ulotlar jarayonida jismoniy tayyorgarlik usullarini o‘rgatish va o‘zlashtirishga alohida e’tibor berildi. Buning uchun biz jismoniy holat darajasini diagnostika qilish usulini tanladik. Amalga oshirish va tahlil qilish jarayonida qiziqarli, ma’lumot beruvchi, foydalanish uchun qulay bo‘lib chiqdi. Test sinovlaridan so‘ng shug‘ullanuvchilarga jismoniy tayyorgarligini o‘zlari tahlil qilish imkoniyati berildi. Ushbu uslub biz tomondan tajriba boshida ham, yakunida ham jismoniy holat darajasini aniqlash uchun qo‘llanildi. Tekshiruvdan so‘ng har bir bola bilan maslahatlashildi va sog‘lig‘ini yaxshilash uchun mustaqil maqsadli ish dasturi tuzildi.
O‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini shakllantirish jarayonida suzish bo‘yicha mashg‘ulotlar davomida eksperimental guruhlarda quyidagi vazifalar hal qilindi:
- shug‘ullanuvchilar uchun aniq maqsadli yo‘riqlarni aniqlash (suzishning har bir usuli texnikasini o‘zlashtirish, chempionatlarda ishtirok etish; musobaqa uchrashuvlariga qatnashish huquqini qo‘lga kiritish; guruhning terma jamoasiga a’zo bo‘lish);
- o‘quvchilarni suzishni o‘zlashtirish darajasiga ko‘ra shartli guruhlarga bo‘lish va har bir guruhga mashg‘ulotlarning bevosita maqsadi va vazifalarini belgilash;
- suzish bo‘yicha ko‘nikma va malakalarni mustaqil rivojlantirish va takomillashtirish, 14-15 yoshli o‘quvchilarni o‘z ustida ishlashga jalb qilish uchun shart-sharoyitlarni ta’minlash;
- shug‘ullanuvchilarning shaxsiy sifatlarini (har bir mashg‘ulotda natijaga erishish va uni baholashni nazorat qilish; turli darajadagi musobaqalar va ommaviy sport tadbirlarida guruh ichida, guruhlar o‘rtasida, muassasa birinchiliklarida, shahar musobaqalarida ishtirok etish; sport tadbirlar va boshqalar; jamoaviy musobaqalarda, o‘yinlarda, tadbirlarda qatnashish; intizomiy mashg‘ulotlar va musobaqalarni o‘tkazishning umumiy tartibiga rioya qilish; charchoq fonida jismoniy yuklamani yengish; ota-onalarni musobaqalarni o‘tkazish va ishtirok etishga jalb qilish, samaradorlikni baholash va o‘quv jarayonining samaradorligini oshirish) shakllantirish;
- shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim orqali 14-15 yoshli o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini shakllantirishga intilishini rag‘batlantirish (o‘quv mashg‘ulotining qismlarini muayyan vazifani mustaqil tayyorlash (uslubiy amaliyot) bilan o‘tkazishga jalb qilinganlarni jalb qilish); sport tadbirlari, musobaqalarni tashkil etish, ishtirok etish va o‘tkazish bilan shug‘ullanuvchi shaxslarni jalb etish; hujjatlarni rasmiylashtirish, devoriy gazetalar; iqtidorli o‘quvchilarni sport rivojlanish guruhlariga o‘tishda yordam berish; jismoniy tayyorgarligi past, o‘quv natijalari va jismoniy tarbiyaga motivasiyasi past bo‘lgan o‘quvchilarni individual tavsiyalar, topshiriqlar va ota-onalardan psixologik yordam ishlab chiqish orqali faol o‘quv ishlariga jalb qilish.
Barcha guruhlarda o‘quv mashg‘ulotlari haftada ikki marta o‘tkazildi, ularning har biri ikki qismdan iborat bo‘ldi:quruqlikda (45 daqiqa) va suvda (45 daqiqa). Quruqlikda nazariy va amaliy o‘qitishning turli shakllari va usullari almashindi va birlashtirildi.
Ma’lumki, boshlang‘ich suzish bo‘yicha o‘quv dasturlarini amalga oshiruvchi aksariyat qo‘shimcha ta’lim muassasalarida suzish havzalaridan tashqari “quruq suzish” zallari, ma’ruza o‘qish, ko‘rgazmali qurollar namoyish etish, videorolik, turli o‘quv tadbirlari, o‘yin xonalari mavjuddir. Ishlab chiqilgan eksperimental dastur deyarli barcha jismoniy tarbiya va sportga yo‘naltirilgan qo‘shimcha ta’lim muassasasida amalga oshirilishi mumkin. O‘quv faoliyatining turli shakllarini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar qo‘shimcha ta’lim muassasasini umumta’lim maktabidan ajratib turadi, chunki umumta’lim muassasalarida bolalarning jismoniy tarbiyasi va rivojlanishi uchun moddiy-texnika bazasi ko‘p hollarda zaifdir.
Tajriba jarayonida shug‘ullanuvchilar tomonidan nazariy bilimlarni o‘zlashtirish ancha samarali bo‘ldi. Masalan, nazariy darslarda, shu jumladan o‘z-o‘zini nazorat qilishni tashkil etishda biz ishning an’anaviy shakllaridan, ya’ni ma’ruzalardan, suhbatlar va bilimlarni amalda qo‘llash uchun innovasion shakllardan, o‘quv mashg‘ulotlarini videoga olish, ularni muhokama qilish, o‘z-o‘zini boshqarishdan foydalandik. Termiz shahrida suzish sportining rivojlanish va shakllanish tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan mashg‘ulotlar o‘tmish va hozirgi davrning mashhur sportchi-suzuvchilari bilan uchrashuvlar, faxriy sportchilar o‘rtasidagi musobaqalar, turli darajadagi musobaqalar, sportning har-xil turlari bo‘yicha o‘tkazildi. Bularning barchasi jismoniy tayyorgarlikning shakllanishi va motivasiyasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi, yosh o‘smirlarning ma’naviy va axloqiy sifatlarini shakllantirish va rivojlantirish uchun zarur shart-sharoyitlarni yaratdi.
O‘quvchilarning jismoniy tayyorgarlikka bo‘lgan munosabatini shakllantirish uchun o‘qituvchilar tomonidan o‘qitish jarayonida ishontirish usuli faol qo‘llanildi. Tajriba guruhlari ishtirokchilari sport suzish texnikasini o‘zlashtirishga ongli yondashishga, mashg‘ulotlar davomida o‘z harakatlarini o‘z-o‘zini kuzatish va tahlil qilishga tizimli ravishda jalb qilindi, ularga suzish bo‘yicha zarur ko‘nikmalarni mustaqil ravishda mustahkamlash taklif etildi. Nazariy va amaliy mashg‘ulotlarning vaqt va mavzular bo‘yicha o‘zaro yaqinligi butun o‘quv jarayonining samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Sport musobaqalarida qatnashuvchilar (ishtirokchi, hakam, kuzatuvchi) va turli sport tadbirlarida ishtirok etishi yosh shug‘ullanuvchilarning olgan nazariy bilimlari va jismoniy ko‘nikmalarini amaliyotda faol qo‘llash imkonini berdi. Sog‘lom turmush tarzi, yomon odatlarning oldini olishga bag‘ishlangan tashkiliy-targ‘ibot mashg‘ulotlari ota-onalarni ham ta’lim-tarbiya jarayoniga keng jalb etish imkonini berdi va bolalarning jismoniy tayyorgarlikka bo‘lgan munosabati va qiziqishlariga ta’sir ko‘rsatdi.
Shunday qilib, ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan vositalar majmuasi 14-15 yoshli o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini shakllantirishga va o‘quv va mustaqil ta’limni faollashtirishga qaratilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, suzishni o‘rgatishda o‘quv jarayoni samaradorligining asosiy mezonlaridan biri sifatida bolalarning o‘quv va o‘quv mashg‘ulotlariga qatnashish dinamikasi hisoblanishi mumkin. Birlashmalarda o‘qitish va qo‘shimcha ta’lim muassasalarida mashg‘ulotlarga borish ixtiyoriy asosda tuzilganligi sababli, doimiy o‘quvchilar kontingentini saqlash o‘quv jarayonini to‘g‘ri tuzish va bolalarni jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirishga jalb qilishning yorqin ko‘rsatkichidir.
Shunday qilib, eksperimental guruhlarda ushbu dasturni amalga oshirish jarayonida bolalarning 87% dan ortig‘i to‘liq o‘rganish kursini tugatdi va ularning aksariyati keyingi o‘quv yili uchun o‘quv mashg‘ulotlariga qaytdi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, agar mashg‘ulotlar boshida bolalar suzishni bilmasa va keyinchalik suzishni o‘rgangandan keyin ular nafaqat sport suzish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlari, balki boshqa o‘quvchilar bilan birgalikda mustaqil ravishda dars va mashg‘ulotlarni tashkil qilish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Suzish ko‘nikmalarini boshqa sport turlariga qaraganda keskinroq o‘zlashtirganlar muayyan ravishda sport yutuqlariga erishish qobiliyatini his qilishadi. Aksariyat bolalar uchun jismonan suzishni o‘rganish juda qiyin kechadi, ammo texnikaning har bir elementidan qoniqish o‘z ustida ishlash uchun ajoyib rag‘bat bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun suzishni o‘rganishda yuzaga keladigan ijobiy hissiy munosabat va psixologik holat bolalarning jismoniy tayyorgarligini samarali shakllantirishning muhim sharti hisoblanadi.
Shunday qilib, 14-15 yoshli o‘quvchilarni suzishga o‘rgatishning o‘quv jarayonining asosi: 14-15 yoshli o‘quvchilarni jismoniy tarbiya orqali ularga faol ta’sir ko‘rsatadigan muhitga bog‘lash; dasturning nazariy bo‘limiga va jismoniy tarbiya bo‘yicha o‘quv jarayonida o‘zining imkoniyatlarini bilishni tashkil etishga e’tiborni kuchaytirish; jismoniy ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun maqsadli yo‘riqlar bilan mashg‘ulotlar jarayonida yosh o‘smirlarning jismoniy tayyorgarligining faol komponentini faollashtirish; o‘quvchilarning jismoniy o‘z-o‘zini tarbiyalashga tayyorgarligining ma’naviy, axloqiy va psixologik tarkibiy qismlarining salohiyatini rivojlantirish va oshirishga qaratilgan darslarni o‘tkazishning yangi shakllarini kiritishdir. Ta’lim jarayonida qo‘yilgan vazifalarni kompleks hal etish, 14-15 yoshli o‘quvchilarning o‘z ustida ishlashga tayyorgarligining har bir tarkibiy qismini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoyitlarni yaratdi.
Mamlakatimizda so‘nggi yillarda amalga oshirilgan ta’lim tizimini isloh qilish nafaqat maktabdan tashqari muassasalar maqomining o‘zgarishiga olib keldi, balki unitar va mafkuraviy ta’lim tizimidan insonparvarlik, shaxsiyatga yo‘naltirilgan, demokratik va variativ ta’lim tizimiga o‘tish imkonini berdi. Bugungi kunda qo‘shimcha ta’lim tizimi umumiy ta’limni takomillashtirish, uni insonparvarlashtirish uchun keng imkoniyatlarga ega bo‘lib, bolalar uyushmalari faoliyatida ixtiyoriy ishtirok etish tamoyiliga asoslanadi. Hozirgi vaqtda qo‘shimcha ta’lim muassasalari jamiyatning qo‘shimcha ta’lim xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojlarini qondiradigan, shu orqali mahalliy ta’lim tizimiga xilma-xillik va muqobillikni olib keladigan kompleks ta’lim dasturlari darajasiga bosqichma-bosqich erishmoqda.
Qo‘shimcha ta’limni tashkil etish prinsiplari o‘quvchilarning bilim malakalari darajasini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Ta’lim dasturlari, faoliyat turlari, pedagoglar, o‘quv rejimi va boshqalarni tanlash imkoniyatlari sezilarli darajada kengaydi. Biroq, bugungi kunda qo‘shimcha ta’lim tizimining pedagogik salohiyatidan yetarli darajada foydalanilmayapti. Pedagoglar faoliyati sohasi faqatgina bo‘sh vaqtni mazmunli o‘tkazish, vosita ko‘nikmalari va malakalarini egallash vazifalarini hal qilishdan iborat bo‘lib qolayapti. Jismoniy tarbiya va sportga yo‘naltirilgan qo‘shimcha ta’lim muassasalarining o‘quv jarayoniga jismoniy tayyorgarlik, jalb qilingan shaxslarning shaxsiy sifatlarini shakllantirish, sog‘lom turmush tarzi, tizimli jismoniy tarbiya va sportga tayyorgarlikni shakllantirish muammolarini hal qiluvchi dasturlarni kiritish imkoniyatlari boy berilayapti. Qo‘shimcha ta’lim muassasalari o‘z sa’y-harakatlarini maktab o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarlikka bo‘lgan motivasiyasini chuqur rivojlantirishga yo‘naltirishlari, o‘zini o‘zi rivojlantirish va o‘zini o‘zi tarbiyalashga ko‘maklashishlari, jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarining turli turlarini amalga oshirishda mustaqillik va o‘zini nazorat qilishni shakllantirishlari kerakdir.
Tadqiqot natijalari jismoniy tarbiya va sportga yo‘naltirilgan qo‘shimcha ta’lim muassasalarida 14-15 yoshli o‘quvchilarning jismoniy tarbiyasi samaradorligini oshirish bo‘yicha bir qator tavsiyalar berish imkonini berdi.
1. 14-15 yoshli o‘quvchilarni tomonidan ta’lim dasturining nazariy, uslubiy, amaliy va nazorat bo‘limlarini izchil va yaxlit o‘zlashtirish maqsadida o‘quv va nazorat materialini butun o‘qish davriga teng taqsimlash maqsadga muvofiqdir.
2. 14-15 yoshli o‘quvchilarni jismoniy tayyorgarlikka yo‘naltirilgan nazariy mashg‘ulotlarni tashkil etishda quyidagilar tavsiya etiladi:
- 14-15 yoshli o‘quvchilarning qiziqish doirasini hisobga olish va ularni nazariy mashg‘ulotlar, ma’ruzalar, suhbatlarni rejalashtirishda inobatga olish (rasional ovqatlanish va sog‘lom turmush tarzi; kun tartibi; yomon odatlar va ularning oldini olish; suvda o‘zini tutish qoidalari, jismoniy tarbiya darslarida xavfsizlik choralari, suzish musobaqalarini o‘tkazish qoidalari va boshqalar).
- har bir o‘quvchining shaxsiy jismoniy madaniyatini shakllantirishga qaratilgan nazariy va uslubiy mashg‘ulotlarni o‘quv jarayoniga faol kiritish; yosh o‘smirlarni jismoniy tayyorgarlikka faol yo‘naltirish uchun ishontirishdan foydalanish;
- mashg‘ulotlar jarayonida muayyan muammolarni hal qilishda ijodiy yondoshishni talab qiladigan vazifalardan foydalanish (darsning turli qismlari uchun mashqlar to‘plamini tuzish; turli xil suzish usullari texnikasini tahlil qilish, sport suzish texnikasini takomillashtirish uchun yangi mashqlarni ishlab chiqish, ishtirok etish);
- individual ish uslubi sifatida shaxsiy va amaliy yo‘naltirilganlik mavzularida nazoratlar (mashg‘ulotda, uyda) bajarishdan foydalanish.
3. O‘quvchilar to‘g‘risidagi so‘rovnoma, anketa, tibbiy ko‘rik, test sinovlari orqali olingan bilimlarga asoslanib, suzishni o‘qitishning o‘quv jarayonini sezilarli darajada optimallashtirish. Shu bilan birga, jismoniy tayyorgarlikning shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ichki omillarni jismoniy tarbiya darslarida qayd etish va jamiyatda shaxsning hayotiy talablari darajasini hisobga olish kerak.
4. Jismoniy tayyorgarlik vositalari maqsadli sharoyitlarni yaratishga va suzishning sport usullarini rivojlantirishda sezilarli siljishlarga erishishga yordam beradi, buning uchun o‘quv va o‘rgatish jarayonida nazorat startlari, yakuniy va ochiq mashg‘ulotlar, musobaqalarni kiritish tavsiya etiladi. Mashg‘ulotlarni o‘tkazishning ushbu shakllari o‘quvchilarni suzish texnikasi va tezligi bo‘yicha maksimal natijaga erishishga yo‘naltiradi, o‘z muvaffaqiyatlarini munosib baholash imkonini beradi, sog‘lom raqobat uchun sharoyit yaratadi.
5. Ta’lim jarayoni samaradorligini oshirishga tashqi omillar sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, bularga oilaning ta’siri, qo‘shimcha ta’lim muassasalarida suzishni boshlang‘ich o‘rganish jarayoni, o‘qituvchining pedagogik mahorati, ta’limni tashkil etish darajasi va umumta’lim maktabidagi "jismoniy tarbiya" fanining ijtimoiy-madaniy muhitning ta’siri kiradi. Shuning uchun o‘qitishda pedagog va ota-onalarning o‘zaro munosabatlariga ijobiy ta’sir etish uchun ularni pedagogik jarayonga, tarbiyaviy ishlarga faol jalb qilishga alohida e’tibor berish kerak. Masalan, bularga ota-onalarning ochiq va yakuniy mashg‘ulotlarda qatnashishi, mashg‘ulotlar natijalari bo‘yicha muhokamalar, ma’ruzalar, tadqiqot ishlari, birgalikda tayyorgarlik va sport jihozlarini ishlab chiqish va boshqalar kiradi. Bu 14-15 yoshli o‘quvchilarning shaxsiy sifatlarini shakllantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatishga, har bir bolaning mustaqil o‘qishdagi shaxsiy yutuqlarini baholashga, eng yaxshi amaliyotchilarni rag‘batlantirishga, bo‘lajak sport startlariga psixologik jihatdan moslashishga, uchrashuvlarga sayohatlarni rejalashtirish va amalga oshirish imkonini beradi.
6. Mashg‘ulotlarga uzoq muddatli qiziqishni saqlab qolish uchun bolalarni suvda ochiq o‘yinlar bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlarga qatnashtirish, amaliy suzish texnikasini o‘zlashtirishga, suzishni o‘rgatish uchun turli xil uskuna va jihozlardan foydalanishga jalb etish kerak. Mashg‘ulotlarni tashkil etish, jumladan hozirgi va o‘tmishdagi taniqli sportchilar bilan uchrashuvlar, turli darajadagi sog‘lomlashtirish va sport yo‘nalishidagi musobaqalarda qatnashishni tashkil etish kerak.
7. Suzishning sport usullari texnikasini o‘rgatishda o‘quv jarayonini optimallashtirish uchun shug‘ullanuvchilarning tezlik sifatlarini nazorat qilish bilan bir qatorda, texnik, uslubiy-amaliy va nazariy tayyorgarligiga ham e’tibor qaratish, sinovlardan foydalanish, nazorat qilish maqsadga muvofiqdir.
8. 14-15 yoshli o‘quvchilarni sinfda va darsdan tashqari vaqtlarda jismoniy tayyorgarlik jarayoniga jalb qilish uchun quyidagilar zarur:
- 14-15 yoshli o‘quvchilarga o‘zini o‘zi bilish, o‘zini o‘zi nazorat qilish, jismoniy holatni nazorat qilish uslublari va usullarini o‘rgatish uchun sharoyitlar yaratish;
- o‘quv mashg‘ulotlari jarayonida 14-15 yoshli o‘quvchilar bilan birgalikda ularning tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda bevosita va uzoq muddatli maqsadli munosabatlarni shakllantirish;
- organizmning hayotiy faoliyatidagi ko‘rsatkichlar va ularning ahamiyati, o‘quv va mustaqil jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari jarayonida eng oddiy funksional va jismoniy sinovlar metodologiyasi bilan shug‘ullanadiganlarni o‘rgatish, jismoniy tayyorgarlikning ommaviy usullariga amal qilish;
- o‘quvchilarga mashg‘ulotlar va o‘zini nazorat qilish kundaliklarida o‘z fikrlarini qayd etishni taklif qilish, unda sport yutuqlari dinamikasi, texnik tayyorgarlik natijalari, har bir mashg‘ulotdagi psixologik holat, jismoniy tarbiyaga bo‘lgan munosabat, mustaqil ta’lim va shaxsiy yutuqlarni rejalashtirishni kiritish. O‘zini kuzatish doim bir vaqtda, o‘xshash sharoyitlarda bir xil usuldan foydalangan holda o‘tkazilishi kerak, bu pedagog va o‘quvchilarning sog‘lig‘i va jismoniy tayyorgarligi holatini, o‘quv jarayonining samaradorligini ob’ektiv baholashga, psixologik holatini kuzatishga imkon beradi.
- har bir mashg‘ulotda jismoniy sifatlarni rivojlantirish, suzish texnikalarini o‘rganish, shuningdek erkin suzishni rivojlantirish uchun vaqt ajratishda o‘quv vaqtining kamida 10 % ni tashkil qilishi kerakligini inobatga olish va pedagog tomonidan har bir bola bilan individual ishlash uchun foydalanish;
-ijodiy, mustaqil va uy vazifalarini bajarish, hakamlik qilish va sport tadbirlarini tashkil etishda qatnashish;
- mashg‘ulotlarda jismoniy tayyorgarlikning o‘zlashtirilgan ko‘nikmalari va malakalarini amalga oshirish imkoniyatini berish (darsning alohida qismlarini o‘tkazish, orqada qolganlar bilan ishlash, mustaqil mashg‘ulot shakllariga o‘tish va boshqalar).
9. Mashg‘ulot jarayonida motivasion va qulay psixologik muhitni yaratishga quyidagilar yordam beradi:
- mashg‘ulot mavzulari va shakllarini rejalashtirishda ishtirok etuvchilarning qiziqishlari va istaklarini hisobga olish;
-pedagogning psixologik va jismoniy holati, o‘quvchilar bilan do‘stona aloqa, har birining muvaffaqiyatiga qiziqish;
-14-15 yoshdagi o‘quvchining shaxsiy jismoniy madaniyati qiyofasini yaratish;
- ota-onalarni o‘quv jarayoniga va maktabdan tashqari ishlarga faol jalb qilish;
-muvaffaqiyat, maqtov, sog‘lom raqobat, qo‘llab-quvvatlash, rag‘batlantirish, mukofotlash vaziyatini yaratish orqali guruhda faol mehnatni rag‘batlantirish.
10. Ta’lim jarayonini muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim sharti - bu muassasaning barcha pedagoglarini ishning yangi shakllari va usullarini izlashga jalb qilishdir. Faqat pedagoglarning o‘zaro hamkorligi bilan har bir o‘quvchining jismoniy tayyorgarligi uchun qulay psixologik muhit va shart-sharoyitlarni yaratish mumkin.
Tadqiqot davomida yosh suzuvchilarning bioritmlari hisobga olindi. Bioritmlar hayot jarayonlari yoki individual holatlarning o‘z vaqtida muntazam va davriy ravishda takrorlanishdir. Bioritmlar barcha tirik organizmlarga xosdir. Ularning davomiyligi 1,5 soatdan bir yilgacha o‘zgarishi mumkin.
Bioritmlar yoki sirkadiyalik ritmlar organizmning o‘tayotgan vaqt bilan sinxronlashuvining bir turidir. Kun davomida inson organizmi turlicha ishlaydi. Insonlarning fiziologik imkoniyatlariga moslashish uchun ushbu jarayonni tushunish muhimdir. 2017 yilda amerikalik olimlar hatto sirkadiyalik ritmlarni kashf etgani uchun Nobel mukofotiga sazovor bo‘lishgan, bu esa ushbu jarayonni butun insoniyat uchun dolzarb qiladi.
Eng muhimi, insonning o‘zi biologik ritmlarning harakatini his qiladi. Yoshga qarab, ular bizga turli xil kuchlar bilan ta’sir qiladi. Masalan, chaqaloqning hayoti sirkadiyalik ritmlarga to‘liq bo‘ysinadi, yoshlarga esa ularga kamroq ta’sir qiladi. Chunki yoshlar kunduzgi yoki tungi turmush tarzini yuritishlari mumkin. Ular uchun bu omilni hisobga olmasdan o‘z jadvallarini tuzishi osondir. Voyaga yetganida inson ushbu jarayonni hisobga ola boshlaydi va qariganda unga to‘liq qaramlik paydo bo‘ladi.
Bioritmlarning 4 turi mavjud:
1. Yillik sikl.
Yil vaqti fanda ritmik faoliyatning yillik siklini tashkil qiladi. Bu iqlimning barqaror o‘zgarishi, qushlarning migratsiyasi, hayvonlarning qish uyqusi va tuxum qo‘yishi, tabiiy tebranishlarning inson organizmiga ta’sirida namoyon bo‘ladi (masalan, yozda inson faoliyatining eng yuqori cho‘qqisi, qishda esa pasayishi kuzatiladi).
2. Oylik sikl.
Ko‘pgina ko‘rinishlar Oyning Yer atrofidagi harakatiga bog‘liqdir. Oylik siklning eng yorqin namoyon bo‘lishi - ayollarning hayz ko‘rishi, organizmning hujayra tarkibini yangilashi, dengizning ko‘tarilishi va qaytishi va h.k.
3. Haftalik ritmlar.
Aslida o‘zi hafta tabiatda mavjud emas. Inson o‘zi va boshqa odamlar oldidagi majburiyatlarni bajarish uchun uni o‘zi uchun ixtiro qilgan. Bu birinchi navbatda ish bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlarga tegishli.
4. Kundalik ritm.
Kechqurun va uxlash vaqtini to‘g‘ri tashkil etish keyingi kunni samarali va muvaffaqiyatli o‘tkazishning kalitidir. Soat 21:00 atrofida inson organizmi uyqu gormoni bo‘lgan melatoninni ishlab chiqara boshlaydi. Bu jarayon faqatgina uxlash uchun emas, balki u antioksidant tizimning bir qismi bo‘lib, reproduktiv funksiyaga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va onkologik jarayonlarning oldini oladi.
Tungi soat 23 dan 2 gacha o‘sish gormoni faol ravishda sintezlanadi. Voyaga yetgan insonga normal lipid metabolizmini, suyak zichligini va yuqori sifatli mushak to‘qimasini saqlab turish uchun kerak. Tungi soat ikkidan keyin melatonin va o‘sish gormoni ishlab chiqarilishi pasayishni boshlaydi va kamayadi. Shuning uchun, inson o‘zini sifatli uyqu bilan ta’minlasa, melatonin sekresiyasini iloji boricha uzoqroq saqlashi mumkin.
Ertalab soat 5-6 da buyrak usti bezlari, juftlashgan ichki sekresiya bezlari faol ishlay boshlaydi. Inson uyg‘onganida kortizol gormoni ishga tusha boshlaydi. Bu gormon nafaqat stress uchun javobgardir, balki organizmning yangi yuklamalarga moslashishiga, faol va baquvvat bo‘lishiga yordam beradi. Shuningdek, ertalab qalqonsimon bez va jinsiy bezlar faol ishlaydi. Shuning uchun qalqonsimon gormon preparatlari ertalab olinishi kerak. Bundan tashqari, kun davomida buyrak usti bezlarining kichik cho‘qqilari organizmda qayta-qayta paydo bo‘ladi, insulin gormoni har bir ovqat uchun "organizmga tashlanadi". Bu vaqtga kelib, gormonal darajalar nuqtai nazaridan, inson organizmida tugagan deb hisoblanishi mumkin. Shuning uchun 18:00 -20:00 dan keyin intellektual jihatdan kuchlanish va diqqatni jamlashni talab qiladigan narsalarni tugatish kerak.
• Jismoniy bioritm.
Uning davomiyligi 23 kundan iborat bo‘ladi. Jismoniy bioritmning ta’siri ostida insonning energiya ta’minoti va ish qobiliyati darajasi o‘zgaradi. Ijobiy bosqichda inson ko‘p sonli vazifalarni yengishga tayyor bo‘ladi va hatto bir vaqtning o‘zida deyarli charchamaydi. Jismoniy faollik, xoh u yugurish, xoh gimnastika bo‘lsin, energiyani kamaytirish o‘rniga insonga quvvat beradi. Salbiy bosqichda esa inson ertalab charchaganini his qiladi, inson “shunchaki yotoqda yotishni va hech narsa qilmaslikni” xohlab qoladi. Agar inson miyasini zo‘riqishga majbur qilsa ham, diqqatni jamlash va kognitiv qobiliyatlarda katta tanqislikni his qiladi.
Jismoniy bioritmning minimal qiymati 17-kuni kuzatiladi, ijobiy qiymat esa oltinchi kuni maksimal darajaga yetadi.
• Emotsional bioritm.
Uni qabul qilish sikli deb ham atashadi. U 28 kun davom etadi va insonning emotsional holatiga ta’sir qiladi. Ijobiy faza insonga ilhom, o‘ziga va qobiliyatlariga ishonch beradi, uning uchun yangi narsalarni boshlash oson va muvaffaqiyatlar yo‘lining ajralmas qismi sifatida qabul qilinadi. Emotsional sakrashlar kuzatilmaydi, inson energiyaga to‘ladi va boshqa odamlar bilan muloqotda ochiq bo‘ladi.
Salbiy faza asabiylashish va sezgirlikni keltirib chiqaradi. Insonda xafa bo‘lishi oson bo‘ladi, insonda ko‘z yoshlarining kuchayishi va hayot haqidagi falsafiy mulohazalar paydo bo‘lishi mumkin.
• Intellektual bioritm.
Intellektual bioritm insonning intellektual qobiliyatlariga ta’sir qiladi va 33 kun davom etadi.
Ijobiy bosqich ishdagi murakkab vazifalarni hal qilish, samarali va standart fikrlashdan tashqarida o‘ylash imkonini beradi. Bir nechta intellektual sohalarni birlashtirish inson uchun yengillashadi.
Salbiy bosqich qobiliyatlarning yomonlashishiga, fikrlashda konsentratsiyalanish va e’tiborning pasayishiga olib keladi, mantiqiy fikrlash buziladi, vaziyatlar noto‘g‘ri baholanadi va ko‘p hollarda noto‘g‘ri qarorlar qabul qilinadi.
Bioritmlarning inson organizmiga ta’siri:
Inson biologik mavjudot bo‘lgani uchun uning tanasida sodir bo‘layotgan jarayonlar bilan hamohang yashashi muhimdir.
Insonning bioritmlarini tushunish unga quyidagi vaziyatlarda yordam beradi:
• umumiy salomatlikni yaxshilash;
• ishda maksimal samaradorlikka erishish;
• vesabab nima uchun yaxshi kayfiyat yo‘qligini tushunish;
• o‘zining emotsional, jismoniy va intellektual imkoniyatlarining cho‘qqilarini bilish;
• jismoniy faoliyatdan zavqlanish. Va natijada - sportga mehr qo‘yish va u bilan doimiy ravishda shug‘ullanib borish.
• Inson bioritmlari insonning evolyusion moslashuvining ko‘p shakllaridan biri bo‘lib, tinson organizmini yaxshiroq tushunish uchun qo‘shimcha imkoniyatdir.
• Tabiat tomonidan qo‘yilgan tabiiy bioritmlar buzilganda insonlarda jiddiy sog‘liq muammolari, jumladan, ovqat hazm qilish buzilishi, ichki organlarning yomonlashishi, uyqusizlik, ruhiy tushkunlik hujumlari paydo bo‘lishi mumkin.
• Bioritmlar har bir insonning individual xususiyatlarini hisobga olishga yordam beradi. Bu haqdagi ma’lumotlardan ham ishda, ham shaxsiy maqsadlarda foydalanish mumkin. Inson o‘z bioritmlari haqida qanchalik ko‘p bilsa, shuncha ko‘p imkoniyatlarga ega bo‘ladi.
Tadqiqot davomida so‘rovnoma va testlardan tashqari nazorat va eksperimental guruhlarning mashg‘ulotlari xronometraji olib borildi. Mashg‘ulotlar xronometraji davomida suzish mashg‘ulotlarining umumiy va motor zichligini aniqlandi va kerakli tartibda o‘z vaqtida korrektirovka (tuzatish) ishlari olib borildi. Xronometraj jarayonida tadqiqotni olib borishda yordam beruvchi murabbiylarga kerakli tavsiyalar o‘z vaqtida berilib borildi. Suzish mashg‘ulotlaridagi umumiy va motor zichlikni aniqlashda sekundomer va xushtak qo‘llanildi, natijalar guruhlarga bo‘lingan holda o‘z vaqtida qayd etib borildi va xronometraj usuli tajriba sinovini o‘tkazishda katta samara berdi. Suzish mashg‘ulotlari jarayonining boshlang‘ich davridagi umumiy va motor zichlik ikkala guruhda ham deyarli 57 % ni tashkil etgan bo‘lsa tadqiqot oxirida nazorat guruhida 74,3 % ni, eksperimental guruhda esa 83,7 % ni tashkil etdi.