Iii kurs, II guruh talabasi ravshanova mafuza ismatillayevnaning

Kaminaning oti Xojamnazardur,
Atosining oti Gʻoyibnazardur.
Nasabda Oʻshiyu mavludi Chimyon
Gʻaribu xoksoru dil parishon.
Bundan tashqari, I. Ostonaqulov Hidoyatulloh shayx Yusuf oʻgʻlining ismini bir joyda “Ofoqxoja”, boshqa joyda esa “Ofoqxoʻja” deb yozadiki, bu ham qator anglashilmovchiliklarni keltirib chiqaradi. Zero, biz milliy mustaqillik yillaridagina diniy-tasavvufiy tushunchalarning nozik maʼno va mazmunini bir-biridan farqlay boshladik. Holbuki, 1981 yili Moskvada chop etilgan “Oʻzbek tilining izohli lugʻati”da “xoja” va “xoʻja” soʻzlari birmaʼnoli tushunchalar sifatida talqin etilgan edi.
“Xoja” – fors-tojikcha soʻz boʻlib, “ega, boshliq, xoʻjayin” maʼnolarini anglatadi. Tasavvufiy istilohda – tariqat boshligʻi, rahnamosi maʼnosida qoʻllanadi. Abduxoliq Gʻijduvoniy asos solgan Xojagon tariqati silsilasiga mansub boʻlgan soʻfiylarning ismlari xoja soʻzi bilan sharaflangan: Xoja Bahouddin Naqshband, Xoja Ubaydullo Ahror, Ofoqxoja va hokazolar.
“Xoʻja” – Oʻrta Osiyoda birinchi boʻlib islom dinini qabul qilgan va oʻzlarini Muhammad alayhissalom va choryor (toʻrt doʻst)ning avlodi deb hisoblaydigan, xonliklar davrida alohida imtiyozlarga ega boʻlgan etnik guruh nomini ifoda etgan. Xoʻjalarni ikkinchi nom bilan “sayyidlar” deb ham ataganlar.
Shu sababdan ham milliy mustaqilligimizga qadar tarixiy-ilmiy asarlarda bir maʼnoli tushuncha sifatida qoʻllangan va qator anglashilmovchiliklarga sabab boʻlgan “xoja” va “xoʻja” tushunchalarini bir-biridan farqlash ilmiylik talabidir.
Adabiyotshunos Nusratullo Jumaxoʻja Huvaydoning hayoti va ijodiga bagʻishlangan ilmiy maqolasida shunday deb yozadi: “Huvaydoning otasi Gʻoyibnazar Ernazar oʻgʻli 1104 hijriy yillarda bir guruh margʻilonlik qarindoshlari bilan Chimyonga koʻchib kelgan. Huvaydo shu oilada, shu maskanda tavallud topgan.
…Gʻoyibnazar Chimyonda nufuzli maktabdor eshon edi. U Qashqarda shuhrat qozongan Ofoq Xoʻja muridlaridan boʻlib, piriga ixlos va hurmatining ramzi sifatida oʻgʻliga Xoʻjanazar ismini bergan. Huvaydo shoirning adabiy taxallusi.
Aminjon Mamatovning yozishicha, “shoirning ismi baʼzi manbalarda Xoʻjanazar deb koʻrsatiladi. Uning manzil-makoni haqidagi misralarga eʼtibor berilsa hamda otasi Ofoqxoja eshonga murid boʻlganligi nazarga olinsa, Xoʻjamnazar ismi haqiqatga mos keladi.
Huvaydo tavalludining 300 yilligi arafasida Chimyon qishlogʻidan topilgan Huvaydoning chimyonlik chevarasi Faxriddin eshon Xokiy (1935–1919) qalamiga mansub qoʻlyozma devon va unga kiritilgan “Nasabnomayi eshon Huvaydo quddisa sirrihul aziz” asari hamda Xokiy tomonidan koʻchirilgan Soʻfi Ollohyor va Huvaydo qoʻlyozma devoniga kiritilgan Huvaydoning shajarasiga oid maʼlumotlar Xojamnazar Huvaydoning tarjimai holi, nasl-nasabiga doir bir-biriga zid qarashlarga aniqlik kiritishda muhim manba hisoblanadi.
Xokiy masnaviy shaklida yozilgan va jami 76 misradan iborat boʻlgan mazkur asarida Huvaydo, uning nasl-nasabi haqida quyidagi qimmatli maʼlumotlarni beradi: “Yer yuzidagi yetti sharafli shaharlardan biri boʻlgan Oʻsh shahrida din ahli Qul Sulaymon Shayxni ham shoir, ham mardi Xudo deb biladilar. Uning oʻgʻli Toʻlak Muhammad soʻfi, uning oʻgʻli, yaʼni uchinchi avlod Ernazar edi. Uning oʻgʻli Gʻoyibnazar Ollohning sodiq oshigʻi va xudojoʻy kishilardan biri boʻlib, tariqat ramzini anglagach, oʻziga munosib pir izlab, doimo xazin (gʻamgin) edi. Nihoyat, odamlardan Qoshgʻarda Ofoqxoja ismli gʻavsul aʼzam, qutbi Haq, Haq oshiqlarining shayxi borligini bildi. Soʻng Oʻsh ahli, yoru birodarlari bilan xayrlashib, Chin (Xitoy) sari yoʻl oldi. U hazrati Ofoq dargohida 30 yil xizmat qildi, tariqat ilmini egallagach, pirdan ruxsat va ijozatlar olib, Fargʻona yurtiga – Ofoq Xojaning oʻgʻli Xojam Poshsho (Xoja Hasan Muhyiddin)ni izlab, uning huzuriga keldi. U zotni Margʻilon shahridan topdi. Boshidan oʻtgan hamma ishlarni unga soʻzladi. Gʻoyibnazar Xojam Poshsho huzurida ekanligida chimyonlik bir kishi Gʻoyibnazarga ixlos qilib, qizini berdi. Ular Chimyonning Qoʻriq degan joyida (5-10 oila yashardi) oʻzlariga chimdan uy qurdilar. Shundan keyin podsho daftariga qishloq nomini “Chimyon” deb yozdilar. Gʻoyibnazar eshon hijriy 1104 yili (milodiy 1693) yili bir mustahkam ibodatxona barpo etdilar. Bu – Chimyondagi birinchi masjid edi. Uning oʻgʻli hazrat Xojamnazar (Huvaydo) ikkinchi binoni barpo etdilar:
Hazrati Xojamnazar davlat qarin
Sheʼrida boʻldi Huvaydo deb laqab.
Manzili maʼvosidur ushbu zamin
Asli zodi Oʻshu mavlid Chimyon
To oxir umrdur munda makin.
Huvaydoning yuqorida nomi tilga olingan devonining 174-175–sahifasida Huvaydo tavallud topishi bilan bogʻliq quyidagi muhim maʼlumot berilgan (bu maʼlumot devonni nashr etishga azmu qaror qilgan Huvaydoning oʻshlik chevarasi Salohiddin Soqib (1838–1910) tomonidan tuzilgan boʻlsa, ajab emas). Unda shunday deyiladi: “Oftobi tobon, falaki hidoyat, mehtari vohid, duraxshon sipehri, jalolat va sarvari Hidoyatulloh Xojam, yaʼni janobi hazrati Ofoq Xojam nafasi mutabarruklari eshoni Huvaydo otalari Gʻoyibnazar soʻfiygʻa joriy boʻlib, bayt:
Sening naslingdin aslo qutbu avlod oʻlmasun kanda,
Charogʻing oʻchmasun olamda to roʻzi jazo soʻfim – deb holoti istigʻroqda joriy boʻlib, sandin farzand tavallud qilsa, otini Xojamnazar qoʻy, mani nazrim andadur, deb iltifoti bagʻoyat qilib, ul janob oʻgʻullari hazrati Xojam poshshoni nazar va nafaslarini topib, Huvaydo laqab boʻlib, humoyun xosiyat fayzi inoyatlarini topkon sababdin fayzi suxanni Olloh taolo ato qildi”.
Huvaydo soʻfiy Gʻoyibnazar eshon xonadonida voyaga yetdi. Avvalo, otasidan islom dini asoslarini, fiqh ilmini, hol ilmini chuqur oʻrgandi. Bu haqda shoirning oʻzi:
Ham oʻqub ilmu adab, boʻldum “Aqoyid”xoni ishq,
Mushkilotu ilmi fiqhdin soʻrsalar berdim javob –
deb yozdi. “Aqoyid” iymon haqidagi ilm boʻlib, shoir bu yerda ilohiy ishq ilmini, yaʼni tasavvufni nazarda tutyapti. Tasavvuf tarixidan maʼlumki, soʻfiylar ilohiyot nazariyasini oʻzlashtirish, buning uchun madrasa ilmini egallash haqida qaygʻurgan emaslar. Tariqat yoʻliga kirish uchun tolib (soʻfiy)dan birinchi navbatda fiqh ilmini chuqur va puxta bilish talab etilgan. Buni ilmi qol, yaʼni zohiriy fiqh, deyilgan. Ilmi hol esa tasavvuf ilmi boʻlib, murid oʻz piri nazorati ostida tavhid kalomini zikr qilish orqali egallagan. Binobarin, Xojamnazarning otasidan tasavvuf ilmini egallaganligi, oʻzi mustaqil ravishda badiiy ijod sirlarini kashf etganligi shubhasizdir.