Ijtimiy-gumonitar fanlar

1.2 Gupta davlatiningtugashi. Xarshadavlati

Gupta davlati VI asrningboshlarigakelibtugadi. Bu davlat V asrdayoqtushkunlikkayuztutganedi, asosiysababimehnatkashlarommasiningahvoli og'irligiedi. Soliqlarninghaddantashqariko'payishi, turlixilko'rinishdagimajburiyatlarningbajarilishi, dehqonlarxonadoningvayronbo'lishigaolibkeldi. Tashqaridanboshlanganhujum, yard ko'chmanchieftalitlar, oqGunlarning V asroxiri VI asrningboshlaridaShimoliychegaraniyoribo'tibHindistonningshaharvaqishloqlarininihoyatdavayronvaxarobqilibtashladi. 530 yildaoqGunlarpodshoGuptaningvassalirojaYasodxormatomonidan tor-mor qilindi.

GunlarniyenganYasadxarmaGuptadinastiyasigabo'ysunishdanboshtortib, maxarojaunvoninioldi. Lekinunga Gupta davlatiningfaqatbirqismiginabo'ysundi.
VII asrning boshlarida Xarsha (606-647) davlati bir muncha vaqtgacha yuksalib bordi. Xarsha Kanauja knyazligining rojasi edi. So`ngra u butun shimoliy Hindistonni o`ziga bo`ysundirdi. Xarsha davlati Gang daryosi vodiysi bo`ylab sharqiy Panjobdan to Bengaliya qo’ltig`igacha bo`lgan hududni o`z ichiga oldi. Markaziy Hindistonning knyazlari ham Xarshaga vassal edi. Hammasi bo`lib 40 tacha knyaz unga qaran edi. Xitoylik sayyoh Syuan Szyanning yozishicha, Hindistonda VII asrda 70 ga yaqin katta – kichik knyazliklar bo`lgan.
Xarsha imperiyasi uzoq umr ko`rmadi. Uning hokimiyati feodallashuv jarayoning kuchayishi, o`z vassalari rojalar qudratining tobora ortib borishi natijasida zaiflashdi, bu rojalar pirovardida butunlay mustaqil bo`lib, olib markazga itoat qilmay qoydilar.
Xarsha vafotidan keyin uning davlati parchalanib ketdi. Uzoq vaqtgacha Hindiston chet el bosqichlariga qarshilik ko`rsata olmagan tarqoq bir mamlakat bo`lib keldi. VI-VII asrlarda Hindistonda feodal munosabatlar yanada rivojlandi. Feodallashuv
⁵
jarayonning tezlashishida shimoliy Hindistonning siyosiy jihatdan parchalab ketishi katta rol oynadi. O`nlab mayda knyazliklar vujudga keldi, bu knyazliklarning knyazlari yirik yer egalari edi, ular qishloq jamoalarini o`zlariga boysundirib olib, qattiq ekspluatatsiya qilardilar. Buyuk knyazlar, maxorajalar va vassal knyazlar ularga qaram knyazlar, rojalar bo’lar edi. Unisida ham, bunisida ham ularga qaram professional jangchilar bo`lib, ularga harbiy xizmat o`taganlari uchun yer uchastkalari in’om qilinar edi. Jamna va Gang daryolari o`rtasida bu xildagi hind ritsarlari ayniqsa ko`p edi. Bu yerlarda vujudga kelgan juda ko`p sonli ritsarlar tabaqasi rajputlar (tarjimasi; ’’shoh farzandlari’’) degan nom oldilar. Borib-borib rajputlar qadimiy harbiy tabaqa bo`lgan kshatriylar bilan aralashib ketdi. Feodal yer egalarining rivojlanishida hind ibodatxonalari ancha katta rol oynadi. Hind kohinlari juda katta yerlarga ega edilar. Ba’zi ibodatxonlarning 1000 va hatto 1500 ta qishlog`i bo’lar edi. Jamoachi dehqonlar hosilning katta qismini ibodatxonalarga to`lar edilar va ibodatxona ularni sud qilish huquqiga ega edi. VII asr oxirida Eron va Afg`onistonni bosib olganlardan keyin, arablar Hindistonga bevosita qo’shni bo`lib qoldi. Bundan tashqari arablar Hindistonga dengiz bilan yani Fors qo’ltig`i bilan borib, Hind okeanidan ham hujum qila olar edi. 712 yilda ummaviylar sarkardalaridan biri Muhammad ibn Qosim Basradan suzib o`tib, Hindistondagi Sind mamlakatini bosib oldi. Oradan bir necha yillar o`tgach, arablar Hindistongan quvib chiqarildi. Islom dinining targ`ib qilinishiga hindlar dushmanlik nazari bilan qaradi, chunki islom dinini ular chet ellik bosqinchi va talonchilar deb hisobladi, hinduizm esa islom diniga qarshi milliy din edi.
Musulmonlar hujumi XI asrning 2 chi yarmidan qaytadan boshlandi bu safargi hujum ilgarigi hujumdan qattiq bo`ldi. Bu hujum uchun eng asosiy zamin tug`dirib bergan narsa shu bo`ldiki, bu G`aznaviylar davlati vujudga kelgan edi. (G`aznaviylar X-XII asrlarda O`rta Sharqda mavjud bo`lgan feodal davlat va sulolaning noni. G’aznaviylar davlatida turkiy qabilalar hukmronlik qilgan. Asoschisi-somoniyla
lashkarboshi Alptakin. U 962- yilda qo`l ostidagilarga suyanib, G`azna viloyatida o`z hokimiyatini o`rnatdi. Xusrav Malik vafotidan so`ng 1187 yilda g`aznaviylar hokimiyat tepasidan ketdi.)Sulton Mahmud G`aznaviy (998-1030) sharqiy Eron va Afg`oniston yerlarining 1017 yildan e`tiboran esa Amudaryoning narigi tomonidagi yerlarni y`ani Buxoroni ham o`z qo`l ostiga oldi.Xarsha, shuningdek, Xarshavardhana deb nomlangan Harṣa deb yozilgan, (milodiy 590 yilda tug'ilgan - 647 yilda vafot etgan). Hindistonningshimoliyqismidamilodiy 606 - 647 yillardakattaimperiyahukmdoribo'lgan. U hindlardavridabuddaviydinniqabulqilgan. Uninghukmronligiantikdavrdano'rtaasrlarga, markazsizlashtirilganmintaqaviyimperiyalardoimiyravishdagegemonlikuchunkurasholibborgandavrgao'tishnianglataredi.Stxanvishvarashohi (PanjobsharqidagiTanesar) Prabhakaravardhananingikkinchio'g'liXarsha 16 yoshidakattaakasiRajyavardhananingo'ldirilishidanvaAvalokiteshvarahaykalibilanruhlantiruvchi "muloqot" dan keyintojkiygan. Tezorada u KamarupaqiroliBhaskaravarmanbilanittifoqtuzdivaukasiningqotiliGaudaqiroliShashankagaqarshiurushqildi. Avvaliga u shohunvonigaegaemas, balkishunchaki regent vazifasinibajargan, o'zmavqeiniishonchliqilibolgandanso'ng, u o'ziniKannaujning (Uttar-Pradesh shtatida) suverenhukmdori deb e'lonqildivarasmiyravishdao'zpoytaxtiniushbushahargao'tkazdi. Shashankanihechqachonmag'lubiyatgauchratmaganbo'lsa-da, uningkattaqo'shinioltiyildavomidatinimsizurusholibbordiva "beshtaHindiston"hududi - Valabhi, Magadha, Kashmir, Gujarat va Sind kabihududlarnibosibolishnibironketinamalgaoshirgan. Uningta'siriGujaratdanAssamgachabo'lgan, ammo uningnazoratiostidagi hudud, ehtimol, PanjobvaRajastonshtatlariningbirqismibo'lganzamonaviy Uttar-Pradesh shtatidanko'proqbo'lmagan. U Dekanni 620-yili bosibolishgaurinibko'rdi, lekinChalukyaimperatoriPulakeshin II tomonidan Narmada daryosigaqaytarilgan. Shimolningkattaqisminio'zgegemonligiostigaolib, Xarshaaslidamarkazlashganimperiya⁶qurishga harakat qilmagan, ammo an'anaviyodatgako'ra hukmronlikqilgan, zabt⁷etilganshohlarnitaxtlaridaqoldirib, o'zlarinihurmatvaehtirombilanqondirgan.
Xarshaasosan Bana asarlariorqalitanilgan, uningXarakaritasida ("Xarshaningishlari") Xarshaningdastlabkifaoliyativaqirolningshaxsiydo'stigaaylanganxitoylikziyoratchiXuanzanghaqidayozilganvaXarshabilanaloqalarihaqida ham to'xtalibo'tgan.Unamunalihukmdorsifatida tasvirlangan - xayrixoh, baquvvat, adolatlivao'zimperiyasiningboshqaruvivafarovonligidafaolbundantashqaridiniybag'rikengliksiyosatiniyuritgan. 641 yilda u Xitoyimperatorigaelchiyuborib, HindistonvaXitoyo'rtasidabirinchidiplomatikaloqalarnio'rnatdi. U butunimperiyabo'ylab sayohatchilar, kambag'allarvakasallarmanfaatiuchunxayrixohmuassasalarniqurishishlaringtashkiletdi. U Gang (Ganga) va Yamuna (Jamna) daryolariningOlloxobodgatutashganjoyidabeshyillikyig'ilishlarnio'tkazganva u yerdao'tganto'rtyildavomidato'plaganxazinalariniaholigatarqatgan. Ilm-fan odamlarininghomiysibo'lganXarshaxronikachi Bana valirikshoirMayuragahomiylikqilgan. O'zishoirbo'lganXarshasanskrittilidauchtaasaryaratgan: Nagānanda, RatnāvalīvaPriyadarśikākabiasarlarniyaratgan. Harsha nomibilanmashhurbo'lgan imperator Xarshavardhanamilodiy 590- yildan 647- yilgachayashaganvaqadimgiHindistondaislomistilosidanoldingiso'nggibuyukimperiyabo'lganVardhanaimperiyasiningso'nggihukmdoribo'lgan. 606 yildan 647 yilgachahukmronlikqilgan. Garshavardhanavafotidanso'ng, VardhanayokiPushyabhutisulolasitugadivaimperiyasitarqatibyuborildi.HinddaryosiortidagiHindiston, ulkanmamlakatnibosibolishnivashimoldaHimolaydanjanubdaDekanga, g'arbdaKandhartog'laridan, sharqdaAssamgachahukmronlikqilishniorzuqilganko'plabhukmdorlarniko'rgan, ammo juda oz tarixnio'zxohishlarigako'rabo'ysundiraoldilar. Xarshavardhana ana shundayhukmdorlardanbiriedi. Uningimperiyasi
⁸buyukMauryannikidekkattabo'lmasligimumkin, ammo u alohidata'kidlashgaloyiqdir. Miloddanavvalgi VI asrningo'rtalaridabuyuk Gupta imperiyasiqulaganidanso'ng, uningostidaHindistono'ziningoltindavriniko'rgan, aynanXarshavardhanaShimoliyHindistonningkattaqisminibirlashtirganvauningpoytaxtiKanyakubjadanqirqyildavomidahukmronlikqilgan.

Milodiy 620 yildaXarshavardhanaDekanshahridaChalukya shohligigabostiribkirdi, keyinchalikuniPulakesin II boshqargan. Ammo ChalukyaqarshiligiXarshavardhanauchunqiyinbo'lganva u mag'lubbo'lgan. Xarshavardhanao'ziningdiniybag'rikengligivadiplomatikaloqalaribilanmashhur. U Xitoybilandiplomatikaloqalarniolibbordivao'zelchilariniyubordi, ularXitoyhukmdorlarnibilanfikrlarinialmashdilarvabir-birlarihaqidagibilimlarinirivojlantirdilar.UningdavridaHindistongatashrifbuyurganxitoyliksayyohXiuen Tsang Xarshahukmronligidavridaijtimoiy, iqtisodiyvadiniysharoitlarniyorqintavsiflabberdi. Xarshaningo'limiyanabirborHindistonnihechqandaymarkaziykuchsizqoldirdi. ChalukyalarHindistonda 6- va 8-asrlar oralig'idabuyukkuchbo'lganlar, busulolaningbirinchibuyukhukmdoriMilodning 540 yilidataxtgao'tirganvako'plabajoyibg'alabalarniqo'lga kiritgan, qudratliimperiyanitashkiletganPulakesin I bo‘lgan. Uningo'g'illariKirtivarmanvaMangalesaqo'shnihududlargaqarshiko'plabmuvaffaqiyatliurushlarolibborishorqaliqirollikniyanadakengaytirdilar. Kirtivarmanningo'g'liPulakesin II Chalukyasulolasiningengbuyukhukmdorlaridanbiribo'lgan. U deyarli 34 yilhukmronlikqildi. Ushbuuzoqhukmronlikda u o'zhokimiyatiniMaharashtradao'zhokimiyatinimustahkamladivaDekanningkattaqismlariniegalladi. Uningengkattayutug'iXarshavardhanagaqarshimudofaaurushidagig'alabasiedi.Xarshadavlatiborasidashuniaytishimmumkinki, milodiy 606-647-yillarda mavjudbo'lgan, ya'ni oz muddatdunyosiyosiykartasidaizqoldirganbo'lsa ham o'zdavriuchunqudratlidavlatsifatidanamoyonbo'ldi. Bu davlatuzoqyillardavomidayashashimumkinedi, uzoqyashamaganiningasosiysababimerosxo'ryo'qligivanatijadahokimiyatvazirqo'ligao'tibketganliginiko'rishimizmumkin.