Ijtimiy-gumonitar fanlar

1.3.Ilko'rtaasrlardaHindistondaijtimoiy-iqtisodiymunosabatlar⁹
Ilk o'rtaasrlardaHindistondaijtimoiy-iqtisodiymunosabatlarhaqida gap ketgandauningnaqadarxilma-xilliginiko'rishimizmumkin. Gupta davridaHindistonningijtimoiytuzumiasosanhaliquldorlikxaraktеrinisaqlabqolganedi. Qullarturliirrigatsiya vaqurilishishlarida, qishloqxo’jaligidahamdako’pdan-ko’pxizmatkorsifatidauy-ro’zg’orishlarida kеng foydalanilaredi. Qullarbozori kеng yo’lgaqo’yilganichadavometmoqdaedi. QullarOsiyodanginaemas, hattokiAfrikadan ham kеltirilaredi. Hind jamiyatidaquldorlikkaxosalomatlarningmavjudligiaholiningkastalarga (tabaqalarga) qarabbo’linishida ham namoyonbo’lganedi, bubo’linish Gupta davrida ham saqlanib, yanadarivojlanmoqdaedi. Qadimiykastalarningto’rttaasosiyturi – brahmanlar (kohinlar), kshatriylar (jangchilar), vayshiylar (dеhqonlar, hunarmandlar, savdogarlar) vashudralar (sobiqqullarningva har toifadagiqaramkishilarningeng past tabaqasibo’lib, bular «kishixazarqiladigan» ishlarnibajaruvchikishilaredi) – halijudaqadimzamonlardatarkibtopgan hind jamiyatisotsialtarkibiturlibosqichlariniifodaetadi. Brahmanlarvakshatriylarkohinvaharbiytabaqalargaaylanib kеtdilar, davlathokimiyatiularningqo’lidaedi, shubilanbirgaularjudako’pqullaribo’lganengyirik yеr egalariedilar. Ikkinchibiro’rtachava past darajadagikastalarvaqto’tishibilanmaydalashibbordilar. Gupta davridakastalarningmiqdoribir nеcha o’nturdanoshdi. Jamiyatniigshudragaoidengtubankastasi ―xazarlikishilar dеb atalaredi, chunkiularoliy kastavakillarigayaqinlashsa, buoliyzotlarnigo’yoqaramqiladi dеb hisoblanardi.Eng past kastalarninghaq-huquqsizligi, xo’rlanishiquldorliktuzuminingmafkurasiniengyorqinifodasiedi, quldorliktuzumi davridakishilarbirtomondan, to’lahuquqli, erkinquldor – hukmdorlarga, ikkinchitomondanbutunlayhaq- huquqsiz, xo’rlangan, qullargayokishulargao’xshab kеtadigankishilargabo’linganedi.¹⁰
Ammo Hindistondagiquldorliktuzuminingyanabirxaraktеrli xususiyatishuediki, rivojlanganquldorchilikvazo’rliginingquldorliktuzumibilanbirqatordag’oyatkattaiqtisodiyahamiyatgaegabo’lganjamoa dеhqonchiligi ham doimmavjud, bo’lib, yashab kеlmoqdaedi. Qishloqjamoasiquldorliktuzumidavrida ham, kеyinchalikborib fеodalizmdavrida ham hind jamiyatiningquyisotsial-iqtisodiyyachеykasibo’lib xizmatqildi, bujamiyatshuyachеykaustigaqurilganedi. Har birqishloqning tеpasidaoqsoqolvayanabir nеcha mansabdorkishituraredi. Qishloqjamoasibir nеcha o’nyokibir nеcha yuzoiladaniboratbo’lib,hunarmandchilikningqishloqxo’jaligibilanqo’shilishigaasoslanganboshlang’ichishlabchiqarishyachеykasinitashkilqilaredi. Bu oilajamoalarixonakisanoatgaasoslanganbo’lib, undaqo’ldato’qish, qo’ldayigirish, qo’lkuchibilan yеr ishlashusulialohidabirtarzdabir-birigaqo’shilib kеtganedi, – bundayqo’shilishbujamoalarning har qaysisinio’zigamustaqilbirtusgakiritibqo’yganedi.
Gupta podsholariningiqtisodiyqudratibirinchinavbatdaxuddi ana shu bеhisob dеhqonjamoalariustidanzo’rlikqilishgaasoslanganedi. Biroq Gupta davriquldorliktuzuminingtushkunlikkayuztutaboshlaganligibilantavsiflanadi. Quldorliktuzumizamirida fеodal tuzum bеlgilaritashkiltopayotganedi. G’arbiyYevropava Arab xalifaligimamlakatlaridako’rganimizdеk, fеodal jamiyatining nеgizibo’lganjudako’psonlijamoa dеhqonchiliginingmavjudligi hind jamiyatigaquldorliktuzumidan fеodal tuzumigao’tishni yеngillashtirdi. Gupta davridaqulchiliktugatilib, fеodalizmqurilaboshlaganliginibirqanchafaktlardanko’rishmumkin. Qullarga tеz-tеz erkinqo’yibyuboriladiganvamuayyanxizmatlarnio’tashshartibilanulargaunchakattabo’lmaganyerlarajratib bеriladiganbo’ldi. Podshohxo’jaligidagiyerlarninghammasida ham qullarishlamasedi, buyerlarningtalay¹¹qismihosilningbirqisminipodshohxo’jaligigatopshirishshartibilanijaraga bеrilaredi. Maydaijarachilikkao’tilishigasabab, manbalarningko’rsatishicha, qullarning yеtishmasligiedi. Shu bilanbirvaqtdaqishloq, jamoasiningo’zichidamuhimjarayonlaryuz bеrmoqdaedi. Ishlabchiqaruvchikuchlarningo’sishivaishlabchiqarishqurollariningtakomillashishinatijasidakichikroqoilaningkuchibilan ham xo’jalikyuritishmumkinbo’libqoldi. Katta oilalarmayda-maydaoilalargabo’linib kеtdikattaoilagaqarashlichеk yerlar ham parchalanib kеtdi. Bundato’ng’icho’g’ilgaukalarigaqaraganda yеr ko’proqajratib bеrilaredi. Oddiyjamoachilarningbirqismixonavayronbo’lib, jamoaninganchamulkdora'zolarigaqaramxoligatushibqolaredi. Jamoaichidazo’rlikqiluvchi qatlambunyodga kеlar edi, bularningjudako’p mol-hayvonlariva mеhnatqurollaribo’lib, xonavayronbo’lganjamoachilargazo’rlikqilaredilar. Bularninghammasioqibat-natijada fеodal qaramlikmunosabatlariningo’rnatilishigaolib kеlar edi. VI-VII asrlardaHindistonda fеodal munosabatlaryanadarivojlandi.
Fеodallashuvjarayonining tеzlashuvidaShimoliyHindistonning (Gupta podsholaridavlatiqulagandan kеyin vaikkinchimartaXarshadavlatitugagandan kеyin) siyosiyjihatdanparchalanib kеtishikattarolo’ynadi. O’nlabmaydaknyazliklarvujudga kеldi, buknyazliklarningknyazlariyirik yеr egalariedi, ularqishloqjamoalarinio’zlarigabo'ysundiriboldilar. Buyukknyazlar — maxarajalarva vassal knyazlar, ulargaqaramknyazlar - rojalarbo’laredi. Unisida ham, bunisida ham ulargaqaram profеssionaljangchilarbo’lib, ulargaharbiyxizmato'taganliklariuchunyerlarin'omqilinaredi. Jamnabilan Gang daryolario’rtasidabuxildagi hind ritsarlariayniqsako’pedi, shimoldanhujumqilibbostiribkirishxavfibuyerdaanchakuchliedi, buyerlardavujudga kеlganjudako’psonliritsarlartabaqasinirajputlar (aynantarjimasi «shohfarzandlari») dеgan nom oldilar. Borib-boribrajputlarqadimiyharbiytabaqabo’lgankshatriylarbilanaralashib kеtdi.Fеodal yеr egaliginingrivojlanishida hind ibodatxonalarianchakattarolo’nadi. Hind kohinlari judakattayerlargaegaedilar, ularningqo’llab-quvvatlashigamuxtojbo’lganknyazlarjudako’plab yеr ulashib bеrganligiuchunbuyerlar kеyingiyuzyilliklardayanadako’payibbordi. Ba'ziibodatxonalarnnng 1000, hatto 1500 qishlog’ibo’laredi. Jamoachi dеhqonlarhosilningkattaqisminiibodatxonalargato’laredilarvaibodatxonaularnisudqilishhuquqigaegaedi¹²