Ijtimoiy -gumanitar va mutaxassislik

2.2 Iqtisodiy kamchiliklar 
Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon sivilizatsiyasining beshigi bo`lgan 
qadimgi Sharqdan izlamoq mantiqan to`g`ridir. Iqtisodiy g`oyalarning shakllanishi 
insoniyatning paydo bo`lishi bilan boshlangan. Ammo, hozirgi paytda 
qo`lyozmalarda aks ettirilgan g`oyalargina tahlil qilingan. Shu sababli iqtisodiy 
ta'limotlar tarixi quldorlik jamiyati, aniqrog`i, xususiy mulk paydo bo`lishi bilan 
boshlanadi, deyish o`rinlidir. Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish 
boshlangan joylarda, Mesopotamiya (Tigr va Yefrat daryolari oralig`ida) va Misrda 
eramizdan avvalgi IV ming yillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu 
yerda texnologik inqilob ro`y berdi, metall qurollar ishlatila boshlandi, qishloq 
xo`jaligida intensiv, ko`p hollarda sug`orma dehqonchilikka o`tildi, shu asosda 
nisbatan turg`un qo`shimcha mahsulot olish imkoni tug`ilgan. Oqibatda, jamiyatda 
mehnat taqsimotini rivojlantirishga, ko`pgina hunarmandchilik sohalarining ajralib 
chiqishiga, sinfiy tabaqalanishga turtki bo`ldi. Bu davrda qo`shimcha mahsulot 
olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan dehqonlarni ekspluatatsiya qilish yo`li 
bilan renta - soliq olish (Osiyoda) bo`lsa, qullarni (davlat yoki xususiy) beayov 
ishlatish bilan ham (Yevropada) katta boylik orttirilgan. Sharqda davlatning 
iqtisodiyotga aralashuv darajasiga qarab, ayrim "erkin" aholining ahvoli 
qullarnikidan deyarli farq qilmagan (umuman, Sharq mamlakatlarida qulchilik 
masalasi hali uzil-kesil hal etilgan emas. Akademik V.V. Struve uni tan oladi. Lekin 
ko`pgina olimlarning fikricha, Sharqda quldorlik klassik shaklda rivoj topmagan, 
patriarxal, ya'ni uy xo`jaligida ustun bo`lgan (qarang: История Древнего Востока 
М., МГУ, 1991). Sharq, jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi xo`jalik 
faoliyatida nisbatan erkin odamlar ishtirok etgan. Masalan, dehqonchilik, 
hunarmandchilik, qurilish sohasida qullar mehnatidan foydalanilmagan. Antik 
dunyo (G’arbiy Yevropa)dagi ayrim regionlarda xalqaro savdoni olib borish bilan 

---

bog`liq ravishda tovar-pul munosabatlari ham anchagina rivojlangan (masalan, 
Gretsiyaning ayrim shaharlari). Shu asosda qulchilikka asoslangan xususiy 
mulkchilik rivoj topdi. O`z mahsulotini sotishga mo`ljallab ishlab chiqargan 
qulchilik xo`jaliklari ekspluatatsiyani kuchaytirishni talab etgan. Oqibatda, klassik 
yoki antik qulchilik yuzaga keldi (Gretsiya va Italiya). Bizgacha yetib kelgan eng 
qadimgi qo`lyozmada (qadimgi Misr, eramizdan avvalgi XXII asr) noib va aholi 
o`rtasidagi munosabatlar to`g`risida fikr yuritiladi. Bu davrda sinfiy ajralish to`la 
shakllanmagan bo`lib, boshqaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori 
tabaqali, yoki oddiy aholidan bo`lishidan qat'iy nazar) kerak deyilgan. Qadimgi 
Misrdan farqli ravishda Mesopotamiyada xususiy mulkchilik va tovar-pul 
munosabatlarining nisbatan tez rivojlanishi xarakterlidir. Inson shaxsi ozodligining 
kafolati yo`q bo`lgan o`sha sharoitda qarzdor qulchilik xo`jalik rivojiga olib kelar 
edi. Bunday jarayonlar soliq to`lovchilar va harbiylardan ajralib qolishi mumkin 
bo`lgan davlatning kuchsizlanishiga olib kelgan. Saqlanib qolgan yodgorliklarda, 
yozma qonunlarda iqtisodiy g`oyalar ham mavjud, unda mustaqil ishlab 
chiqaruvchilarning huquqlarini himoya qilish, tartibga solish bo`yicha muhim fikrlar 
berilgan. Eramizdan avvalgi XVIII asrda Bobil (Vavilon) da (m.a.1792-1750 yy.) 
podsholik qilgan Xammurapi (ba'zi manbalarda Xammurabi) qonun to`plamlari 
(jami 282 ta) diqqatga sazovor (m.a.1760 y.). Bu to`plam 1901-1902 yy. Suza shahri 
qoldiqlarini arxeologik qazish paytida topilgan (Fransiya poytaxti Parijdagi mashhur 
muzey - Luvrda saqlanyapti). Nusxasini BMT binosidagi muzeyda ham ko`rish 
mumkin. Toshga o’yib yozilgan muhim va qadimiy, tarixiy hujjatni tahlil qilish 
shuni ko`rsatadiki, mavjud davlat sinfiy va sotsial jihatdan ancha mukammal 
ajralgan. Biz uchun ayniqsa mulkchilik va unga egalik shakllari muhimdir.qonunda 
"kuchlilar zaifroqlarni cheklamasligi kerak", degan qoida bor. Masalan, qarzdorligi 
uchun podsho jangchilari va boshqa aholining yerlarini sotish yoki tortib olish man 
etilgan. Sudxo`rlik faoliyati cheklangan, uning miqdori pulda 20, mahsulotda 33 
foizdan ortiq bo`lmasligi kerak. Asosiy maqsad ishlab chiqarishni, birinchi navbatda 
qishloq xo`jaligini rivojlantirishni qo`llab-quvvatlash bo`lgan, ya'ni mehnatsiz 
daromad topishga qarshi kurashilgan. qarzni qarz hisobiga uch yildan ortiq ushlab 

---

turish mumkin bo`lmagan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan yerga ham 
tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko`z olaytirgan, unga zarar yetkazganlar 
iqtisodiy jihatdan jazolangan. Bu qonunlar to`plami davlatning mamlakatni iqtisodiy 
boshqarish sohasidagi dastlabki tajribasini ko`rsatadi. Oqibatda shu davrda 
mamlakat ham siyosiy jipslashdi, ham iqtisodiy ravnaq topdi. Qadimgi 
Hindistonning "Manu qonunlari"da (m.a. IV-III asrlar) ijtimoiy mehnat 
taqsimotining, hukmronlik va bo`ysunish institutlarining mavjudligi aytiladi. 
Hindistondagi iqtisodiy g`oyalarni aks ettiruvchi qadimgi yodgorlik "Artxashastra" 
(m.a. IV-III asrlar oralig`ida)dir (tom ma'nosi bo`yicha ifoda, amaliy hayot 
to`g`risidagi fan, bu asar m.a. III-II asrlarda to`ldirilgan). Bu qadimiy va muhim 
tarixiy yodgorlikdir (u Chandragupta I podsholigi davrida podsho maslahatchisi 
Kautilye Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor). Unda qulchilikni 
mustahkamlash asosiy vazifa qilib qo`yilgan. qulchilik eng past tabaqalarga xos 
narsa deb sanaladi. Bu asarda "buyumning qiymati" muammosi ko`tarilgan, qiymat 
miqdori "ish kunlari" bilan belgilangan, rag`batlantirish esa mehnat natijalariga mos 
ravishda belgilanishi kerak, deyilgan. Bu asarda davlatni boshqarish bo`yicha 
takliflar berilgan bo`lib, bir qancha iqtisodiy g`oyalar ham ilgari surilgan. Masalan, 
unda mahsulotning bozor bahosi bilan uning tabiiy qiymati o`rtasidagi farq aytilgan. 
Tovarga bo`lgan ehtiyoj ortganda, uning bahosi qiymatdan oshib ketishi mumkin, 
deyilgan. Savdo bilan shug`ullanuvchilarga alohida urg`u berilgan bo`lib, foyda 
masalasi ko`tarilgan, foydaning miqdori tovar bahosiga (boshqa harajatlar qatorida) 
qo`shilib, mahalliy mahsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import 
o`sha davrda ham afzal) qilib belgilangan. Davlatning iqtisodiy ishlarga aralashuvi 
qo`llab quvvatlangan. qishloq xo`jaligiga alohida e'tibor berilgan, bo`sh yerlar 
xalqqa bo`lib berilishi va soliq to`lash zarurligi, sug`orish inshootlari qurishga e'tibor 
haqida so`z yuritiladi. Umuman, davlat mamlakatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini 
rivojlantirishi kerak, degan g`oya markaziy o`rinni egallaydi. (Hozirgi davrdagi 
J.M.Keyns va institutsionalizm tarafdorlari fikri bilan solishtiring,). Moliya sohasida 
daromad solig`iga katta e'tibor berilgan. Davlat ba'zi ishlarni rivojlantirishi uchun 
moddiy va ma'naviy yordam berishi kerak, deyilgan. Mahsulotga baho belgilash, 

---

davlatning boyishini ta'minlash (foydani oshirib, sarf-xarajatni kamaytirish), hisob-
kitobni tartibga solish, har xil o`g`irliklarga qarshi kurashish kerakligi belgilangan
. 
Shu tamoyillarni amalga oshirish tufayli jamiyatdagi norozilik, tengsizlik yo`qoladi, 
deyilgan. Qadimgi Hindistonda yaratilgan "Veda"larda ham bir qancha muhim 
iqtisodiy g`oyalar keltirilgan. Respublikamiz olimlarining tadqiqotlariga ko`ra, 
zardushtiylik (zoroastrizm) dinining (islomgacha) muqaddas kitobi bo`lgan 
"Avesto" ya'ni "hayot yo`riqnomasi" (asli "Ovasta") da ham muhim iqtisodiy fikrlar 
bayon etilgan. Jumladan, sun'iy sug`orish asosida dehqonchilik yuritish, ona tabiatni 
e'zozlash, hayvonlarni asrash, noo`rin so`ymaslik, unga zug`um qilmaslik, tuproq 
sharoitini yaxshilash masalalari yoritilgan. Bu kitob eramizdan avvalgi II ming yillik 
oxiri - I ming yillik boshlaridagi voqealarni aks ettiradi va juda qadimiy yodgorlikdir 
(2700 yilligi bayram qilindi). 
Bu dinning ta'sir doirasi juda keng bo`lib, hozirgi Eron, Markaziy Osiyo, Kavkazorti 
yurtlari (ayniqsa Ozarbayjon) va boshqa joylarda tarqalgan. M.a. II ming yillik oxiri 
- I ming yillik boshida paydo bo`lgan "Avesto"ning to`liq asl nusxasi saqlanmagan, 
uning ayrim qismlari topilgan, u qadimiy parfyan, oromiy yozuvida bitilgan, hozirgi 
davrda rus va o`zbek tillariga tarjima etilgan, ayrim bo`laklari "San'at", "O`zbek tili", 
"Fan va turmush" jurnallarida e'lon qilindi. Zoroastrizmning asosiy g`oyasi 
dualizmga, ya'ni bir tomondan Yaxshilik va Yorug`lik (xudosi Axura Mazda), 
ikkinchi tomondan Yovuzlik va qorong`ilik (xudosi Anxra Manu) kuchlari 
o`rtasidagi kurashdir. Inson xo`jalik faoliyatida tabiiy muhit bilan chambarchas 
bog`liq deb uqtiriladi, ammo, insonga alohida e'tibor beriladi. Insonga tanlash 
huquqi berilgan bo`lib, u Yaxshilik yoki Yomonlik tomonlarni olishi va shunga mos 
harakat qilishi kerakligi aytiladi. Yaxshilik odamining faoliyati yaxshi g`oya, yaxshi 
so`z va yaxshi ishlar bilan bog`langan bo`lishi kerak. Moddiy boyliklarni 
ko`paytirish yerug dunyodagi yaxshi ishlarning asosiysi hisoblangan. Shu sababli 
"Avesto" matnlarida natural-xo`jalik faoliyati keng targ`ib etilishi va amaliy 
maslahatlar berilishi tasodif emas. Avestoda "O`z hayoti davomida go`zallik va 
yaxshilik, nur va quvonch yo`lida xizmat qilgan odam porso va haqgo`y, pok va 
adolatli bo`lib, mehmonlarni beg`araz kutgan. Xotinini sevib, yerni, mollarni parva-

---

rish qilgan, odamlarning molu mulkiga ko`z olaytirmagan, tabiatni asrab-avaylab 
undan zavq olgani uchun uning joni ham bitmas-tuganmas rohat va farog`atga 
burkanadi" deb yoziladi. Ko`chmanchi xalqlarning asosiy boyligi bo`lgan mollar 
sonini saqlash qo`llanilib, ularni bekordan-bekorga qurbon qilaverish qoralanadi. Bu 
g`oya ayniqsa ilk zoroastrizmda kuchli. Hayvonot dunyosini asrash, uning sonini 
oshirish, sifatini yaxshilash (ayniqsa semirtirish) ga alohida urg`u berilgan. Buning 
uchun esa yaxshi yaylov, kerakli qarov, yemxashak bilan ta'minlash eng yaxshi 
faoliyat deb baholanadi. Yaxshi ishlarni amalga oshirish kuchli hokimiyat bilan 
bo`lishi qayd etiladi. Kitobda yozilishicha, hayvonlarni o`g`irlash yoki tortib olish, 
turar joylarni xonavayron qilishdan asrashga intilish Yaxshilik g`alabasiga olib 
keladi. Ana shu qoidalarga amal qilganlarga yaylovlar bo`ylab erkin harakat qilishga 
va'da beriladi, chunki tabiiy yaylovlar cheklangan sharoitda bu "erkin harakat" 
ta'minoti muhimdir, aks holda o`zaro to`qnashuv va urushlar ro`y bergan. Ma'lum 
qonun-qoidalarga bo`ysunish kuchli hokimiyat va mo`'tadillik bilan bog`liq edi. 
O`zaro shartnomalarga bekamu ko`st amal qilish zarurligi, ayniqsa o`zaro moddiy 
yordam berish kerakligi targ`ib etiladi. Avesto ma'lumotlariga qarab shu davrdagi 
jamiyatning ijtimoiy ahvolini bilib olish mumkin. Bu davrda urug` jamoasi 
yemirilib, dastlabki sinf (kasta)lar paydo bo`lganligi ayondir, ular kohinlar, 
harbiylar, chorvadorlar va hunarmandlar, demak, ilk sinfiy jamiyat yuzaga 
kelayotgan davr bo`lgan. Aholi ko`proq yarim ko`chmanchilik asosida kun 
kechirgan. Ekstensiv chorvachilik yetakchi edi. Ideal hayot tarzi quyidagicha talqin 
etilgan bo`lib, uningcha yerdan shunday joyni topish yoki yaratish kerakki, u yerda 
ko`p ovqat pishirilishi, doim katta bo`lak go`sht tegishi, otlar pishqirib turishi, ot-
arava g`ildiraklari jarangi chiqishi, qamchilar doim ko`tarilib, ovozi chiqib turishi, 
odamlar jag`i tinmaydigan (ovqat yeyishda), ziravorlar yetarlicha yashirib 
qo`yilgan, xushbuy hidlar arimaydigan, yaxshi hayot uchun kerakli barcha narsalarni 
istakka qarab, ko`p miqdorda saqlanadigan omborlar bor joy tushunilgan. "Avesto" 
bo`yicha turli tabiiy ofatlarga qarshi zahira oziq-ovqatlar barpo qilish qo`llab-
quvvatlanadi (Konfutsiylik va boshqa ta'limotlarda ham bu g`oya katta o`rinni 
tutadi). 

---