Ijtimoiy-iqtisodiy fanlar metodikasi

2. Innovatsion ta’lim shakllari: amaliy o‘yinlar, muammoli o‘qitish, interfaol 
usullar. 
Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri
ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay qisqa vaqt ichida yuksaknatijalarga 
erishishdir. Bugunki kunda bir qator mamlakatlarda o‘quvchilarning o‘quv va ijodiy 
faolliklarini oshiruvchi hamda ta’lim tarbiya jarayonini samaradorligini 
kafolatlovchi interfaol metodlarni qo‘llash borasida katta tajriba to‘plangan
bo‘lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi
bilan kiritilmoqda. Quyida ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan interfaol

---

metodlardan bir nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish borasida so‘z 
yuritamiz:
Interfaol usullar asosida dars jarayonini tashkil etilganda:
1. O‘quvchining o‘zaro faolligi oshadi, hamkorlik, ijodkorlikda ishlash 
ko‘nikmalari shakllanadi.
2. Ta’lim mazmunini, ma’ruzasini mustaqil o‘rganish, ishlash, o‘zlashtirish 
kundalik shaxsiy ishlariga aylanadi.
3. O‘quvchi erkin fikr bildirish, o‘z fikrini himoya qilish, isbotlay olish, tasdiqlay 
olishga odatlanadi.
4. Eng muhimi o‘quv jarayonida didaktik motivlar vujudga keladi. Ya’ni,
o‘quvchining ehtiyoji qondiriladi. O‘quv-biluv jarayonida o‘quvchining
manfaatdorligi oshadi. Bu holat o‘quvchini o‘quv maqsadlariga erishishda yuqori
bosqichga ko‘taradi. Darsni interfaol metodlarda tashkil etishning qanday 
afzalliklari mavjud. O‘qitish mazmuni yahshi o‘zlashtirishga olib keladi. O‘z
vaqtida o‘quvchi-o‘qituvchi-o‘quvchilar orasida ta’limiy aloqalar o‘rnatiladi.
O‘qitish usullari ta’lim jarayonida turli xil ko‘rinishlarda kechadi.
O‘quv jarayonida o‘quv ehtiyojini qondirish bilan birgalikda yuqori 
motivatsiyaga ega bo‘ladi. O‘quvchilarda o‘zaro axborot berish, olish, qayta 
ishlash orqali o‘quv materiali yaxshi o‘zlashtiriladi.
O‘quvchida o‘zaro muloqotga kirishish, fikr bildirish, fikr almashinish 
ko‘nikmalari shakllanadi. O‘quv jarayonida – o‘quvchining o‘z-o‘ziga baho
berishi, tanqidiy qarashi rivojlanadi. O‘quvchi uchun dars qiziqarli va mazmunli
o‘qitilayotgan fanga aylanadi, o‘qish jarayoniga ijodiy va mustaqil yondashishga
harakat qiladi va har bir daqiqani g‘animat deb biladi. Muhimi o‘quvchilarda:
- o‘quv mehnatiga o‘zida hoxish-istak uyg‘ota olishga;
- har qanday vaziyatda faollik ko‘rsata olishga;
- ayniqsa, hozirgi tezkor axborot manbalaridan unumli foydalana olishga 
ko‘nikmalari shakllanadi.
Innovatsion texnologiyalar - pedagogik jarayonda o‘qituvchi va o‘quvchi 
faoliyatiga yangilik, o‘zgartirishlar kiritishi bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan

---

interfaol uslublardan foydalaniladi. Faol o‘qitish metodlari, ilg‘or pedagogik 
texnologiyalar innovatsion g‘oyalarning mahsulidir. Ta’lim oluvchilarni
faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida
ta’lim oluvchi bo‘lgan metolar interfaol usullar deyiladi. Bunday interfaol
usullar ta’lim oluvchilarning bilim faoliyatlarini rag‘batlantiruvchi usuldir. U
yoki boshqa muammoni yechish to‘g‘risidagi fikrlarni erkin almashinuvini 
nazarda tutuvchi dialog asosida quriladi.
Interfaol usul – ta’lim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasidagi 
faollikni oshirish orqali o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini ta’minlashga,
shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bundayo‘zaro harakat turlariga 
“o‘qituvchi-o‘quvchi” va “o‘quvchi-o‘quvchi”ning maqsadli harakatlarini kiritish
mumkin. Interfaol o‘qitishda o‘qituvchi o‘quv faoliyatninig faol tashkilotchisi
bo‘lib, o‘quvchi bu faoliyatning sub’ekti sifatida namoyon bo‘ladi. Interfaol
o‘qitish bu bilish faoliyatini rivojlantirishning maxsus tashkiliy shakli bo‘lib,
interfaol o‘qitish jarayonida ta’lim oluvchi o‘qitishning ob’ektidan o‘zaro
hamkorlikning sub’ektiga aylanishi, o‘quv jarayonida faol ishtirok etishi bilan
tavsiflanadi. Bunda o‘quvchilar axborotlarni o‘zlashtirish jarayonida faollik,
ijodkorlik, mustaqillikni shakllantiribgina qolmay, ta’lim maqsadlarining to‘laqonli 
amalga oshishiga yordam beradi. Albatta interfaol o‘qitish texnologiyasi
an’anaviy ma’ruza darslarini amaliy darslarga qarama-qarshi qo‘ymaydi. Interfaol
ta’limda ma’ruza va amaliyot bir butun mashg‘ulotning qismlari deb qaraladi,
bu o‘qituvchi hamda o‘quvchining o‘zaro ta’siri va o‘quvchilarning mashg‘ulot 
davomida faol ishtirok etish darajasi bilan belgilanadi.
Ma’lumki, an’anaviy ma’ruza darslarida o‘qituvchi faolligi ta’minlansa,
amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchi faolligi talab etiladi. Interfaol usulda
o‘qituvchidan mashg‘ulot davomida o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi o‘zaro 
ta’sir darajasining bir ko‘rinishidan ikkinchisiga mavzuga bog‘liq holda ustamonlik
bilan ravon o‘tishi talab etiladi. Interfaol darslar jarayonini fan bo‘yicha
mavzuning maqsad va vazifasi hamda ta’lim oluvchilarning ehtiyojiga bog‘liq 
holda taqsimlanadi.

---

An’anaviy ta’limda ham tabiiy ravishda suhbat asosini axborot tashkil etadi.
Ammo axborot uzatishning asosiy manbai o‘qituvchining tajribasi bo‘lib, bu 
jarayonda u yetakchilik, dominantlik qiladi, ya’ni u darsning asosiy vaqtida
bilimlarni og‘zaki tarzida o‘quvchilarga yetkazib berishga intiladi.
Faollik ko‘rsatish o‘qituvchigagina xos bo‘lib, o‘quvchilar bu vaziyatda sust 
tinglovchi bo‘lib qoladi. Ularning asosiy vazifasi o‘qituvchini tinglash, zarur 
o‘rinlarda yozish, savollar bilan murojaat qilinganida javob qaytarish, kam holatlarda
ruxsat etilganidagina so‘zlashdan iboratdir. An’anaviy ta’limdagi bir tomonlamalik 
ta’lim tizimiga ko‘ra, «yetkazib beruvchi» rolida endi o‘qituvchi emas, balki
o‘quvchi namoyon bo‘ladi. O‘quvchi, asosan, o‘zi o‘zlashtirgan bilimlarni
namoyish etadi, o‘qituvchi esa uning fikrlarini tinglaydi, zarur o‘rinlarda
savollar bilan murojaat qiladi. O‘quvchilar guruhi (jamoasi) bu vaziyatda
butunlay sust ishtirokchi, tinglovchi bo‘lib oladi. Bir qarashda o‘quvchi yoki
o‘qituvchi tomonidan uzatilayotgan axborotlarning qabul qilinishi o‘quvchilar
guruhi (jamoasi) uchun bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratayotgandek
taassurot uyg‘otadi. Biroq, psixologik tadqiqot natijalarining ko‘rsatishicha, shu
tarzda qabul qilingan bilim (ma’lumot)lar juda tez unutiladi. O‘quvchi
ma’lumotlarni faqat eshitish orqali qabul kilsa, berilgan ma’lumotlarning
o‘rtacha 20 foizini o‘zlashtiradi. Ya’ni, darsda mavzu faqat og‘zaki bayon metodi 
yordamida (an’anaviy) o‘tilsa, o‘quvchilar ma’lumotlarning 80 foizini esda saqlab
qololmaydi va darrov unutishadi. Shu sababli ma’ruzani faqat o‘qib berish yoki
og‘zaki tushuntirish shaklida olib borish samarasiz hisoblanadi.