Ijtimoiy va iqtisodiy fanlar

1. Xorijiy marketing tushunchasi va mohiyati 
Tashqi iqtisodiy faoliyatda marketing tamoyillari va usullaridan 
foydalanish tobora dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda. Chet el 
mamlakatlarida marketing sohasidagi tashqi iqtisodiy faoliyat Xorijiy marketing 
nomini olgan. Uning yuzaga kelishiga o’tgan asrning 60-yillarida Xorijiy 
mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish sharoitlarining jadallashuvi va turli 
mamlakatlarda tovar iste’mol qilishning chuqurlashuv jarayoni asosiy sabab 
bo’ldi.
Xorijiy marketing sohasida Yevropa marketing jamiyati (ESOMAR), 
Xorijiy marketing federasiyasi (IFM), shuningdek, ko’pchilikka ma’lum bo’lgan 
Amerika marketing assosiasiyasi (American Marketing Association – AMA) 
kabi Xorijiy tashkilotlar faoliyat ko’rsatmoqda. Xorijiy marketing ko’pincha 
mamlakatlar chegarasidan tashqaridagi tovar va xizmatlar marketingi yoki 
mahsulot va xizmatlarni ikki yoki undan ortiq mamlakatda ishlab chiqaruvchi va 
taqsimlovchi Xorijiy kompaniya tomonidan amalga oshiriluvchi marketing 
sifatida ta’riflanadi.
Xorijiy marketing konsepsiyasining mazmuni va uning rivojlanish 
yo’nalishlari tovar va xizmatlar jahon bozori bilan aloqasi xarakteri va 
kengligiga bog’liq bo’ladi.
Bu aloqalarni quyidagilar yordamida tavsiflash mumkin: 
1. Korxona mahsulot eksportchisi ham, importchisi ham bo’lmaydi va 
Xorijiy mehnat taqsimotining boshqa hech qanday shakllarida ishtirok etmaydi. 
2. Korxona vaqti-vaqti bilan tayyor mahsulotlarni eksport qiladi hamda 
chet eldan tovar va xizmatlarni import qiladi.
3. Korxona Xorijiy mehnat taqsimotida import materiallar yoki tarkibiy 
qismlar, nou-xauni iste’mol qilish orqali ishtirok etadi yoki aksincha, u etkazib 
beruvchi material va yarim tayor mahsulotlar yakuniy mahsulot tarkibida 
eksport qilinadi.

---

4. Korxona shartnomaviy ishlab chiqarish yoki qo’shma korxona shaklida 
Xorijiy sanoat va ilmiy-texnik hamkorliklarda ishtirok etadi. 
Korxonalarning Xorijiy mehnat taqsimotida ishtirok etishiga quyidagilar 
sabab bo’ladi:
• mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan to’laroq foydalanishga intilish; 
• eksport hisobiga ishlab chiqarish apparatini modernizatsiyalash uchun 
o’z moliyaviy ahvolini yaxshilash;
• mamlakat ichkarisida eksortchi sifatida mashhur bo’lishga intilish;
• mamlakatda raqobatchilik ustunligiga ega bo’lishni ta’minlash;
• chet el valyutasini olish imkoniyati;
• xorijiy bozorlarda aylanmalarning rentabelligi yuqori bo’lishini 
ta’minlash; 
• chet eldan qimmatli nou-xaularni olish.
Xorijiy bozorga chiqish yoki chiqmaslik uchun o’z motivlarini aniqlash 
korxona uchun muhim ahamiyat kasb etib, jiddiy marketing ishlarini boshlashga 
turtki vazifasini bajarishi mumkin. Bundan tashqari, motivlar ro’yxatini ishlab 
chiqish va taqsimlash korxonaning Xorijiy mehnat taqsimotida ishtirok etish 
shakllari va muayyan maqsadlarini aniqlashga imkon beradi. Shu tariqa, milliy 
kompaniyalarni Xorijiy biznesni amalga oshirish, Xorijiy marketing faoliyatiga 
kirishishga chorlovchi uchta asosiy jihatni ajratib ko’rsatish mumkin: sotuvni 
kengaytirish; resurslarni sotib olish; ta’minot manbalarini diversifikasiyalash. 
Xorijiy sotuv milliy kompaniyalarning Xorijiy marketing faoliyatida ishtirok 
etishining asosiy motivi hisoblanadi. Biroq Xorijiy marketing faoliyati faqatgina 
kompaniyalarning 
milliy 
sotuv 
bozorlarini 
kengaytirishga 
qaratilgan 
hattiharakatlaridan iborat emas. Jahon iqtisodiyoti uchun ishlab chiqarishni 
baynalminallashtirish va buning natijasida marketingni bayonalminallashtirish 
ham xarakterlidir.

---

Baynalminallashtirish bosqichlarini quyidagi ko’rinishda aks ettirish 
mumkin: 
1-bosqich. Mahalliy rivojlanish bosqichi – mahalliy ishlab chiqarish bilan 
tavsiflanadi
2-bosqich. Baynalminallashtirishning boshlang’ich bosqichi chet ellik 
diler va agentlar bilan hamkorlikni boshlashdan avval chet el mamlakatalri bilan 
aloqalarning mavjudligi bilan ajralib turadi.
3-bosqich. Ushbu bosqich chet elda ishlab chiqarish korxonalari tuzishdan 
avval chet ellik kontragentlar bilan turli xil shartnomalarning mavjudligi bilan 
tavsiflanadi.
4-bosqich. O’sish bosqichi chet elda 6 tadan ortiq bo’lmagan 
mamlakatlarda joylashgan ishlab chiqarish korxonalarining mavjud bo’lishini 
nazarja tutadi.
5-bosqich. Baynalminallashtirishning ko’p millatli bosqichi 6 dan ortiq 
mamlakatlarda ishlab chiqarish korxonalarini tashkil qilishni ko’zda tutadi 
(mazkur bosqich transmilliy korporatsiyalar uchun xosdir).
Hozirgi kunda fan-texnika taraqqiyoti bilan bog’liq tovar va xizmatlarning 
jahon xarakteri ko’zga tashlanib turibdi. Biroq axborot texnologiyalari va 
telekommunikatsiya vositalarining rivojlanishi bilan deyarli barcha bozorlar 
global bozorga aylanmoqda.
Mamlakatlar o’z hududlari bilan cheklanib qolmay, birgalikda jahon 
bozori segmentlarini tashkil etmoqda. Iqtisodiy agentlar endi faqat sotuvchi, 
xaridor yoki savdo vositachisi sifatidagina ishtirok eta olmaydilar. O’zaro 
aloqalar omili Xorijiy marketingning muhim jihatlaridan biriga aylanib 
bormoqda. «Ichki» (mamlakatning ichki bozorida faoliyat ko’rsatuvchi) va 
Xorijiy marketing o’rtasida katta farq mavjud emas. Ikkala holda ham marketing 
faoliyatining bir xil tamoyillari qo’llanadi. SHu bilan birga, tashqi bozorlarning 
faoliyat ko’rsatishi va ularda ishlar sharoitlari yuzaga keltiruvchi o’ziga xos 

---

xususiyatlar Xorijiy marketingga alohida e’tiborga olish zarur bo’lgan jihatlarni 
baxsh etadi.
Xorijiy bozorda korxonaning marketing faoliyati markazida quyidagi 
vazifalarni hal qilishga imkon beruvchi boshqaruv qarorlarini tayyorlash va 
qabul qilish turadi: Xorijiy bozorga chiqish kerakmi? Bunda qanday 
maqsadlarni belgilash lozim? Korxona oldida qanday istiqbollar ochilishi va 
qanday xavf-xatarlar yuzaga kelishi mumkin? Mamlakatning qaysi bozoriga 
chiqish lozim? Bu bozorda iste’molchilarga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni 
taklif qilish lozimmi yoki yangi tovarlarnimi? Tanlangan bozorga qanday kirib 
borish, iste’molchilarni qanday topish va ularga o’z mahsulotini qay tariqa taklif 
qilish kerak? Bozorga importchi yoki eksportchi sifatida mustaqil chiqish 
kerakmi yoki boshqa tajribali hamkor bilan birgalikdami? Tanlangan bozorga 
tayyor mahsulot etkazish kerakmi yoki yarim tayyor mahsulotlarmi? Tanlangan 
bozorda qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun qanday marketing chora-
tadbirlari majmuasi dasturini ishlab chiqish zarur? Boshqacha qilib aytganda, 
Xorijiy bozorga chiqishdan avval korxona o’zining Xorijiy marketing 
konsepsiyasining hech bo’lmasa umumiy qoidalarini ishlab chiqishi lozim. 

---