Ikki elning tanti

Таяныш сөзлер: көркем шығарма, өзге тил бирликлери, 
лингвокультурология, стиль, лексема, сөзлик фонд. 
Таянч 
сўзлар: 
бадиий 
асар, 
ўзга 
тил 
сўзлари, 
лингвокультурология, услуб, лексема, луғат фонди. 
 
Key words: 
Artistic work, borrowings, linguoculturology, style, 
lexeme, vocabulary. 
Дүнья тил билиминде белгили халық ҳәм миллеттиң пүткил
тарийхый раўажланыўы даўамында қәлиплескен, олардың турмыс 
тәризи, санасы, дүньяға көз-қарасын сәўлелендиретугын лексемаларды
илимий тийкарда үйрениў, олардың этимологиясы бағдарында 
изертлеўлер алып барыў, миллий-мәдений өзгешеликлерин илимий 
тәрептен ашып бериў талап дәрежесиндеги мәселелерден есапланады. 
Қарым-қатнас қуралы болған тил ийелериниң факторларын үйрениў 
психолингвистика, лингвокультурология, когнитив тил билими, 
прагмалингвистика сыяқлы тил билими тараўларының тийкарғы 
ўазыйпалары есапланып, бул тараўда кең көлемли изертлеўлер алып 
барылмақта ҳәм тилге антропоцентристлик жақтан қатнас жасаў бул 
салалардың ең соңғы жетискенликлеринен есапланады. 
Усы көз-қарастан қарақалпақ тилиндеги лексемаларды ҳәм 
олардың раўажланыў жолларын, басқа туўысқан тиллер менен ара 
қатнасы өзгешеликлерин үйрениў еле де изертлеўди талап ететуғын 
мәселелердиң бири. Әсиресе, ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилине басқа 
тиллерден лексемалардың келип кириў жағдайларын, олардың 
қарақалпақ тилиниң сөзлик қорынан орын алып, улыўма халықлық 
қабыллаўшылыққа ийе болып енгизилиўин, оны үйрениў, стильлик 
жақтан көркем шығармаларда қолланылыўын көрсетип бериў – бул 
оғада актуаль мәселелердиң бири. 
Белгили тюрколог Н.А.Баскаков қарақалпақ тилиниң лексикасына 
арналған мийнетинде қарақалпақ тилиниң сөзлик қурамына тарийхый 

---

108 
көз-қарастан сыпатлама берди. Онда түпкиликли сөзлер менен бирге 
басқа да тиллерден аўысқан сөзлердиң бар екенлиги, олардың 
аўысыўындағы тарийхый жағдайлар туўралы баҳалы мағлыўматлар 
береди [1:163-б.].
Қарақалпақ тилинде күнделикли қарым-қатнас процесинде, 
сөйлесиўлерде, соның менен бирге көркем әдебий шығармалардың 
тилинде бурыннан сөзлик қорға сиңисип кеткен өзлестирмелер менен 
бир қатарда тилимизде улыўма халықлық қабыллаўшылыққа ийе емес 
өзге тил бирликлерин де ушыратыўға болады.
Қарақалпақ тил илиминде улыўма халықлық қабыллаўшылыққа ийе 
емес сөзлик қурамға енбеген, бирақ белгили бир мақсетте, аўыз еки 
сөйлесиўде, гәпте, жазба баянлаўда, текстке ендирилген басқа тил 
элементлери басқа тилден кирген сөзлер деп аталады [2:173-198б.].
Көркем шығармаларда басқа тилден кирген сөзлер тилде 
қолланылып жүрген сөзлердиң мәнилерин анаў я мынаў дәрежеде 
тереңирек етип жеткизиўде қолланылады. Басқа тилден кирген сөзлер 
көркем шығарманың тилинде қолланылыўда автор тәрепинен айрықша 
бир шеберлик, уқыплылық болыўы керек. Егер олай болмаған жағдайда,
басқа тилден кирген сөзлерди көркем шығармада қалай болса солай 
қоллана берсек онда шығарманың тилинде белгили бир орынсызлықлар, 
сәтсизликлер жүз бериўи мүмкин.
Басқа тилден кирген сөзлер көркем шығармалардың тилинде 
қолланылыўы тилши илимпазлар тәрепинен арнаўлы түрде өз алдына 
изертлеўди талап ететуғын тың мәселелердиң бири болып табылады.
И.Юсуповтың шайырлықтың шебер үлгилери менен жазылған бир 
қанша поэмалары менен қосықларында өзге тил бирликлериниң тилге 
сиңисип кеткен формалары менен бирге тилге сиңиспеген, сөзлик 
фондтан орын алмаған басқа тилден кирген сөзлер оғада жийи 
қолланылғанлығын көриўге болады. Бул жөнинде тилши ҳәм 
әдебиятшы илимпазлар кишигирим болса да өзлериниң илимий 
мийнетлеринде орынлы пикирлер билдиреди.
И.Юсуповтың шығармаларында өзге тил элементлери жөнинде 
илимпаз К. Қурамбаев өз жумысында И.Юсуповтың түркмен әдебияты 
ҳәм мәдениятына лирик қатнасын көрсете отырып «Гилемши ҳаял 
ҳаққында ҳақыйқатлық» поэмасында түркмен тилине тән лексикалық 
бирликлер поэмада миллий образ жасаўда орынлы қолланылғанлығын 
атап өтеди: «Поэмада миллий колориттиң жақсы берилгенлиги 
автордың утысларының бири. Лирик қаҳарманлардың ис-ҳәрекетинде, 
сөзинде, дәстүрге байланыслы терминлерди қолланыўда жергиликли 
миллий шараяттың руўхы сезилип турады. Айрықша, тексттеги бас 
қаҳарманның тилинде «яш оғлан», «бәри долан», «айдым», «доганым», 

---

109 
«эрсе», «гәрдашым» сыяқлы түркмен сөзлериниң ҳасыл нусқасындай 
дурыс ҳәм тез-тез қолланылып турыўы оны миллий образ сыпатында 
көз алдымызға келтириўге имканиятын береди»[3:25-б.]. 
Басқа тилден кирген сөзлер көркем шығарманың тилинде 
қолланылыўы ушын авторда айрықша шеберлик, тапқырлық болыўы 
керек. «Олай болмағанда орынсыз қолланылған өзге тил бирликлери 
шығарманың көркемлигине кери тәсир тийгизетуғыны сөзсиз» - деп 
көрсетеди профессор Е.Бердимуратов [2:25-б.].
Усы мийнетте илимпаз көркем шығарманың тилинде басқа тилден 
кирген сөзлердиң стильлик қолланыўын үшке бөлип қарайды: 
1. 
Қоңсылас 
халықлардың 
турмысын 
суўретленетуғын 
шығармаларда, сондай-ақ оларға арналған лирикалық қосықларында 
көркем сөз шебери стильлик жақтан ўақыяға сәйкес жергиликли 
колоритти аңлатыў мақсетинде басқа тилден кирген сөзлерди өз сөзинде 
пайдаланады;
2. Автор анаў я мынаў персонаждың шығарманың мазмунына 
сәйкес өз тилинде қатнасын стильлик мақсетте айрықша белгилеп 
етиўге байланыслы басқа тил элементлерин қолланады; 
3. Персонаждың тилиндеги өзгешеликти реаль көрсетиў ушын 
басқа 
тилден 
кирген 
сөзлер 
сүўретлеў 
қуралы 
сыпатында 
қолланылады[2: 96-б.].
И.Юсуповтың өзбек халқына арналған қосықларында сол 
халықтың тилине тән лексемалар өзгериссиз түрде стильлик мақсетте 
қолланылады: 
Дүньяға дәрс берип фалакияттан,
Көп алғыс алғансыз инсанияттан… 
Әўладларың сизден ҳәмийше ырза, 
Руўхыңызға таъзим, Улуғбек мырза! («Улуғбек қәтиресине»). 
Сондай, сен де мустақиллық жыршысы, 
Ҳәзирет Наўайының даңқлы урпағы… («Шайыр»). 
Бул қосық қатарларындағы сөзлердиң қарақалпақ тилиндеги 
сыңарлары болса да шайыр сол халыққа тән миллий өзгешеликти 
билдириўди мақсет етеди. «Сабақ», «аспан», «барқулла», «тәжим», 
«ғәрезсизлик» усаған қарақалпақша лексемалардың орнына өзбек 
тилиниң лексемаларын пайдалана отырып, шайыр бул қосықларға өзине 
тән миллийлик колоритин береди.Қарақалпақ тилине еле сиңиспеген, 
улыўма халықлық қабыллаўшылыққа ийе емес өзге тил бирликлериниң 
әдебий шығармалардың тилинде қолланылғанлығын көриўге болады.
Көркем сөз шеберлери өз шығармаларында басқа тилден кирген 
сөзлерди миллий сыпатларды аңлатыўда автор тилинде пайдаланады. 
Автор тилинде қолланылған басқа тилден кирген сөзлер шығармаға 

---

110 
тәбийғый түр берип шығарманың идеялық мазмунын тереңирек ашып 
бериўде қолланылады. Персонаж тилиндеги миллий тил өзгешелиги 
арқалы оның образын айқынырақ түсиниўге мүкиншилик береди. 
Усындай өзге тил бирликлери қолланылған шығармалардың ақырында 
сөзлик-түсиник (комментарий) бериледи. 
Солай етип, басқа тил бирликлери көркем шығарманың идеялық 
мазмунына байланыслы айтайын деген ой-пикирдиң мәни өткирлигин, 
экспрессив тәсирлигин арттырыў мақсетинде көркем шығарманың тили 
ушын хызмет етеди. Бул мәселе еле де толық изертлеўди талап етеди. 
Әдебиятлар 
1. 
Баскаков Н.А. Каракалпакский язык т. IV. Лексика. Нукус, 1996. 
2. 
Бердимуратов Е. «Әдебий тилдиң функционаллық стильлериниң 
раўажланыўы менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы». 
Нөкис, 1973. 
3. 
Қурамбаев К. Кеўил кеўилден суў ишер. Нөкис, 1991. 
4. 
Юсупов И. Заман ағымы. Нөкис:Қарақалпақстан,1968.