Ilmiy tadqiqotlarda statistik metodlar

2.Zexnvaidrokbelgilari

Zexn va idrokning asosida belgilariga ishtiyoq, qoniqmaslik va optimizm kiradi.

Ishtiyoqning turli pog‘onalari mavjud, ya’ni qiziqishdan ishqibozlik va muxabbatgacha. Kibernetikaning asosichisi Vinerning yozishicha artist, yozuvchi va olim ijodga tomon shunday impuls sezib turishi kerakki, toki u tekinga ishlashga tayyor turishi va xattoki o‘z ishini qilish imkoniyatini olish uchun pul to‘lashga ham tayyor bo‘lishi lozim. Odatda inson eng yuqori natijalarga yetisha oladigan mehnat turini tanlaydi. Ilmiy ishga ishtiyoqi bo‘lgan insonni unga nima berishidan qat’iy nazar faoliyatning o‘zi ilxomlantiradi, xayajonlantiradi va qiziqtiradi.
Ilmiy ishga bo‘lgan zaruriyat bilish jarayoniga xech aloqasi bo‘lmagan boshqa zaruriyatlarning natijasidir. Bunda insonni ilmiy faoliyat predmeti, emas balki undan chiqayotgan moddiy yoki ruxiy foyda qiziqtiradi. Eynshteynning fikricha, bunday kishilar uchun ilm–fan ular xayotini to‘ldiradigan va shuxratparastlikni qoniqtiradigan narsaga aylanadi. Bunday kishilar uchun shaxsiy muvaffaqiyat juda muxim, ular jiddiy qiyinchiliklar tug‘ilganda fanga bo‘lgan qiziqishlarini tez yo‘qotadilar.
Zamonaviy fanda, jiddiy natijalar olish uchun turli ilmiy qiziqishlardan biriga nisbatan diqqatni jamlash talab etiladi. Iste’dodning eng ko‘zga ko‘ringan belgisi–qiziquvchanlik va xavasmandlik. U 2ga bo‘linadi: sust va faol. Sust xavasmandlik fandagi aniq va adabiyotlarda berilgan natijalarni qidirishni ta’minlaydi. Faolli xavasmandlik mustaqil tadqiqotlarning mustaqil yechimlarini talab etadi. Sust xavasmandlikdan bilimdonlar, faol xavasmandlikdan chinakamtadqiqotchilartug‘iladi.
Qoniqmaslik–ilmiy iste’dodning ko‘p qirrali simptoni bo‘lib, u eng avval shaxsiy ilmiy mexnat natijalari va jarayonga nisbatan paydo bo‘ladi, o‘z xatolariga, to‘plagan bilimlariga, obro‘siga nisbatan qoniqmaslik paydo bo‘ladi. O‘ziga tanqid ko‘zi bilan qarash, aql bilan ish tutishning eng yuqori shaklidir. Ite’dodli inson maqullashdan ko‘ra ko‘proqikkilanishgamoyildir.
Qoniqmaslikni tanqidbozlik bilan chalkashtirish mumkin emas. Odatda uquvsiz kishilar eng talabchan tanqidchilar bo‘ladi, uni qanday qilishini bilmay turib, boshqalardan mumkin bo‘lmagan narsalarni talab qiladilar. Qoniqmaslik bilishni qotib qolishdan saqlash uchun samaralivositadir.Optimizm–muvaffaqiyatga, ishonchga intuitiv yoki билибтурибасосланадиганмахфийқобилиятларниташқариданюзагачиқаришдир.
Optimizm ko‘p xollarda inson ishonchini tasdiqlovchi tajribalar natijasi bo‘lib xizmat qiladi. Ilmiy optimizm ko‘pincha tavakkalga bo‘lgan qobiliyat asosida yuzaga chiqadi. Fan qancha ko‘p rivojlansa, u shuncha ko‘p tavakkalni talab etadi. Bilimlar juda katta tezlikda o‘sib borayapti, ularni egallash shunga qiyin kechayapti. Muvaffaqiyatga ishonch uchun asos shuncha kam qolayapti. Bu xolda tavakkal olimga muammoni yechimini topish uchun ishonchning ko‘rsatchiki sifatida namoyon bo‘ladi. Optimizmni o‘ziga ishonch bilan aralashtirish mumkin emas, chunki u qobiliyatga emas, balki tasodifiy yutuqlarga suyanadi.
Zexn idrokning yana xazilkashlik, xozirjavoblik, vazifalarini yechishdagi soddadillik, yozma va og‘zaki nutqning xususiyatlari kabi belgilari ham bor.