Ingenerlik geodeziyasi

3.6.2. Chizq o`lchash va qurollari.  

---

1
1
O`lchanadigan chiziq joyda chiziq olish yo`li bilan belgilangach, turli chiziq 
o`lchash qurollari bilan uning gorizontal qo`yilishi o`lchanadi. Chiziq uzunligini 
bevosita o`lchashda osma asboblar yoki yerda o`lchash qurollari ishlatiladi.
Chiziq o`lchashda katta aniqlik talab qilinmasa, lenta yoki ruletka ishlatiladi.
Lentalar: 10815—64 GOST ga ko`ra lentalar 20, 24 va 50 m li bo`ladi. Ular L3—
20 (20 metrli yero`lchash lentasi), L3—24 va L3—50 deb nomlanadi. Lentalar ichida 
L3—20 hammadan ko`p ishlatiladi. Lenta eni 15—20 mm, qalinligi 0,4—0,6 mm li 
po`lat tunukadan yasaladi. 20 m li lentani olib yurishda uni diametri 20—25 sm 
bo`lgan temir halqaga o`rab vint bilan mahkamlanadi.
60-rasm. Po`lat lent ava qoziqlar
61-rasm. Po`lat lenta ilgichlari O`lchashda 
har qaysi lentaning 6 yoki 11 ta sixchasi bo`ladi. Sixcha diametri 5—6 mm, uzunligi 
30—40 sm li temir (yo`g`on sim) bo`lib, u yerga qadaladi-da unga lenta ilinadi (60-
rasm). Lenta uchlari shtrixli va shkalali bo`ladi (61-rasm). Shtrixli lenta ko`proq 
ishlatiladi, uning ikki uchida dasta bo`lib, dastaga mahkamlangan joyi ilgaklik qilib 
ishlangan: ilgakning o`rtasida shtrix chizilgan; lenta uzunligi ikki uchidagi shtrixlar 
orasi hisoblanadi. Lentada metrlar lentaga yopishtirilgan plastinkaga yoziladi. 
Yarim metrlar doira shaklidagi zaklyopka (piston) bilan belgilangan. Destiometrlar 
diametri 1,5 mm li teshiklar bilan belgilanadi, santimetrlar ko`zda chamalab 
olinadi. Chiziq o`lchashda sixcha yerga qadalib, unga lenta ilinadi, keyin chiziq 
yo`nalishi bo`yicha lenta tarang tortilib, ikkinchi uchi ham sixchaga ilinadi.
Chiziqni aniq o`lchashda shkalali lenta L3Sh ishlatiladi. Bu lentaning ikki 
uchidagi destimetr bo`lagi millimetrdan bo`lingan bo`lib, o`lchanganda sanoq 
millimetr aniqlikda olinadi.
Ruletka—chiziq o`lchashda yordamchi qurol sifatida ishlatiladi. U metall va 
tesma (materiya) dan tayyorlanib, uzunligi 5, 10 va 20 m bo`ladi. Ruletka maxsus 
g`ilofga o`ralgan holda olib yuriladi.

---

1
1
Lentani komparlash. Geodeziyaning hamma ishlarida ishlatiladigan asbob 
ishlatishdan avvaltekshiriladi. Agar tuzatish zarur bo`lsa, tuzatiladi, aks holda bu 
kamchilik ishlatishda hisobga olinadi. Lentalar uzunligini tekshirish lentani komparlash 
deyiladi. Komparlash maxsus joyda (komparatorda) uzunligi aniq ma`lum bo`lgan 
namunaviy asbob (etalon) uzunligi bilan taqqoslanadi. Komparlash dala sharoitida 
o`tkaziladigan bo`lsa, tekis joyda (asfalt ustida) etalon lenta bilan tekshiriladigan lenta 
yonma-yon qo`yilib, ikkalasining 0 shtrixlari to`g`rilanadi, keyin lentalar tarang tortilib, 
ikkinchi uchlaridagi farq millimetr hisobida o`lchanadi. Agar lentaning nominal 
uzunligi l
N
, ish lentasining uzunligi l desak, ular o`rtasidagi farq l quyidagicha bo`ladi:
l=l—l
N
, (2)
yoki
l=l
N
+ l (3)
Agar ish lentasi normal lentadan (20 mdan) kata bo`lsa l- musbat, kichik 
bo`lsa-manfiy bo`ladi. l-komparlash tuzatmasi deyiladi.
Lenta bilan chiziq o`lchash. Belgilangan chiziq uzunligini o`lchashda lenta 
ketma-ket bir nechamarta qo`yiladi. Chiziqni ikki kishi o`lchaydi. Chiziq uchiga bir 
sixcha qadaladi, ishchi beshta sixchani olib, V nuqta tomon yuradi (62-rasm). 
S`yomkachi lentaning bir uchini qadalgan sixchaga ilib, oyog`i bilan lenta dastasini 
bosadi-da, ishchini V da o`rnatilgan vexaga to`g`rilaydi. Lenta AV stvorida yotgach, 
ishchi s`yomkachi signali bo`yicha lentani tarang tortib turib, uchiga ikkinchi sixchani 
qadaydi. Keyin lentani sixchadan olib oldinga yuradi. Orqadagi s`yomkachi boshdagi 
sixchani yerdan olib, bir qo`li bilan lenta dastasidan ushlab, ishchi ketidan boradi. 
Ikkinchi sixcha qadalgan joyga kelib, lentani sixchaga iladi, shu tartibda ketma-ket 
lenta qo`yib ishchi qo`lida sixcha qolmaguncha o`lchash davom ettiriladi (62-rasm).
62-rasm. Po`lat lenta qoziqlarini maxkamlash  
Ishchi qo`lida sixcha qolmagach, u yurmaydi, shu vaqt s`yomkachi qo`lida 
yig`ilgan sixchani ishchiga uzatadi. Beshta sixchani uzatish 100 m ni ko`rsatadi. 
S`yomkachining qo`lidagi sixchalar soni lenta necha marta qo`yilganini bildiradi. 62-

---

1
1
rasmdagi A va V oralig`ida lenta p marta qo`yilgach, chiziq uzunligidan kichik oraliq 
MV=r ortib qoldi deylik; lenta uzunligini l desak, chiziq uzunligi AV=D quyidagicha 
bo`ladi:
D lп r
(4)
Agar l=20
l bo`lsa, l ning r ga ta`sirini ham hisobga olsak, bu qiymatlar (3) 
ga qo`yilganda quyidagi chiqadi:
D 20п 
lп  r  r 
l
(5) 
20
Agar l=0 bo`lsa, formula quyidagicha yoziladi:
D=20p r (6)
Chiziq uzunligini kata aniqlik bilan o`lchash zarur bo`lsa lenta uzunligining havo 
temperaturasiga qarab o`zgarishi e`tiborga olinadiva
temperatura tuzatmasi D
t
qo`shiladi.
D
t
=
D (t-t
k
) (7)
bu yerda — po`lat lentaning kengayish koeffistenti bo`lib, 0,000012 ga teng.
Chiziqni lenta bilan o`lchash aniqligi. Po`lat lenta bilan yeryuzasida chiziq 
o`lchash aniqligiga joyning baland-pastligi, tuproqning tuzilishi, o`t-ulanlar kabi 
faktorlar katta ta`sir etadi. Bundan tashqari, lentaning chiziq stvorida to`g`ri 
yotmasligi ham aniqlikni kamaytiradi. Shuning uchun chiziq o`lchash aniqligi joy 
tuzilishiga qarab baholanadi. Chiziqni o`lchash aniqligi nisbiy xato bilan baholanadi. 
Agar bir chiziq ikki marta o`lchanib D
1
va D
2
qiymatlari topilgan bo`lsa, ularning 
arfmetik o`rta qiymatini D
0
,ikki o`lchash ayirmasini Ddesak, quyidagini yozamiz:
D
0 
D
1 
D
2 
, D= D
1
- D
2
. (8) 
2
Dabsolyut xato deyiladi. Shunda nisbiy xato quyidagicha yoziladi.
D
D
(9)

---

1
1
Chiziq o`lchanadigan joyni taxminan uch turga bo`lsak, shu joylarda o`lchash 
aniqligi quyidagicha chekda bo`lishi kerak:
I kategoryadagi joy tekis va o`lchash sharoiti yaxshi—
;
II—o`rtacha qulay joy — 
;
III—noqulay joy — 
.
3.6.3. Qiya chiziqning gorizontal qo`yilishini aniqlash.
O`lchanadigan chiziq hamisha gorizontal holda bo`lmaydi. Joy tuzilishiga 
qarab, yuqoriga yoki pastga og`ib boradi. Plan chizish uchun qiya chiziqlarning 
gorizontal qo`yilishini o`lchash kerak, buni joyga qarab, bavosita va bevosita o`lchash 
mumkin (63-rasm).
63-rasm. 
Yuqoriga yoki pastga qarab o`lchash  
Masalan, joydagi AV qiya uzunligi AV=D ning gorizontal
qo`yilishi AA
1
orasidagi vertikal burchak 
bo`lsa, AVA
1
to`g`ri burchakli 
uchburchaklikdan quyidagini yozamiz:
d=Dcos (10)
Agar qiya chiziq uzunligi D bilan uning gorizontal qo`yilishi d orasidagi ayirmani 
d desak, u quyidagicha bo`ladi: d= D – d yoki eslasak, d= D – Dcos = D(1-cos ), 
ya`ni
d  2Dsin
2
(11)
2

---

1
1
kattalik qiya chiziq gorizontal qo`yilishining tuzatmasi deyiladi. Chiziqning 
gorizontal qo`yilishi d ni topish uchun joyda qiya chiziqning uzunligi D lenta bilan, 
qiyalik brchagi eklimetr bilan o`lchanadi, keyin d hisoblab topilishi kerak. d ning 
qiymatini D va bo`yicha hisoblamay,
“Chiziq qiyaligiga tuzatma” jadvalidan (1-jadval) d ni topib, keyin d qiymatini 
quyidagi formuladan topish mumkin.
d=D - d (12)
dqiymati 
2 bo`lganda topiladi.
Gorizontal qo`yilish dnibevosita o`lchash (vaterpaslash). Agar qiya chiziq 
uzunligi qisqa, tik bo`lsa, uning gorizontal qo`yilishini bevosita vaterpaslash 
yordamida o`lchash mumkin. Buning uchun ikki yoki uch metrli reyka olinadi, 
shakldagicha A nuqtadagi vertikal vexaga reykaning bir uchi tekizilib, ikkinchi uchi V 
nuqtaga qo`yiladi; reyka adilak (vaterpas) yordamida gorizontal holga keltiriladi. Keyin 
reyka uchini V dagi vexaga to`g`rilab, ikkinchi uchi S ga qo`yiladi va shu tartibda 
oxirgacha davom ettiriladi. Agar reyka bilan ketma-ket o`lchangan uzunliklarni d
1
, d
2
, 
d
3
, d
4 
desak AE
1
=dchizq uzunligi quyidagicha bo`ladi:
AE
1
=d
1
+d
2
+d
3
+d
4
. (13)
64-rasm. Qiyalik burchagini o`lchash