Ingliz tilida antonimlar va ularning tasnifi

2.ANTONIMLARNI TASNIFLASHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI.
Antonimlar - qarama-qarshi ma‘noga ega bo‘lgan so‘zlar. Masalan, issiq - sovuq, ertalab - kechqurun, sekin - tez va hokazo. Maktab o‘quv dasturida rus tilini o‘rganishda antonimlarga ma‘lum vaqt ajratiladi.
Ingliz tilida ham antonimlar, ya‘ni qarama-qarshi ma‘noli so‘zlar mavjud. Qoida tariqasida, maktab yoki institutda tilni o‘rganayotganda, har doim ham antonimlarga e‘tibor berilmaydi. Buni osongina tushuntirish mumkin, chunki maktabda rus tilini o‘rganadigan va "antonimlar" so‘zining ta‘rifini biladigan kishi mustaqil ravishda bunday juft so‘zlarni topishi mumkin.Biroq, bizning fikrimizcha, eng mashhur va tez-tez ishlatiladigan antonimlarni alohida guruhga ajratish mumkin. ... Axir, barchamiz bilamizki, so‘zlar eng yaxshi guruhlarda o‘rgatiladi. Ya‘ni, so‘zlar qandaydir tarzda bir-biriga bog‘langanda.
Antonimlarni o‘rganishning dolzarbligi xalqaro aloqalarning uzluksiz kengayishi sharoitida ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi, bunda nutqning rejalashtirilgan pragmatik ta‘siri ko‘pincha nutqqa kiritilgan antonim iboralarni oladigan bo‘lsak, muvaffaqiyat kaliti hisoblanadi. Mamlakatimizda ingliz tiliga qiziqish kuchayganligi sababli, uning semantikasini, jumladan, antonimiya kabi kam o‘rganilgan hodisani chuqur o‘rganishga ehtiyoj bor. Ingliz tilida biz atrofimizdagi dunyoning his-tuyg‘ulari, obyektlari va hodisalarini tasvirlash uchun foydalanadigan boy lug‘at mavjud.
Ma‘lumki, tilning lug‘at tarkibi ma‘lum bir tarzda tashkil etilgan tizim bo‘lib, uning elementlari (so‘zlar, ma‘nolar) turli munosabatlar orqali bog‘lanadi. Lug‘at tarkibidagi tizimli munosabatlarning ko‘p ko‘rinishlaridan biri antonimiyadir.
Akademik N.M.Pokrovskiy shunday deb yozgan edi: "So‘zlar va ularning ma‘nolari bir-biridan alohida hayot kechirmaydi, lekin bizning ongimizdan mustaqil ravishda turli guruhlarga birlashtiriladi va guruhlash uchun asos asosiy ma‘nodagi o‘xshashlik yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarama-qarshilik hosil bo‘ladi".
Antonimlar (gr. anti - qarshi + onyma - ism) tovush jihatidan farq qiluvchi, bevosita qarama-qarshi ma‘noga ega bo‘lgan so‘zlardir. Antonimlar, qoida tariqasida, nutqning bir qismiga ikki so‘z ya‘ni juftlikdan iborat bo‘lgan so‘zlar orqali bog‘lanadi.
Falsafada "qarama-qarshilik" atamasi qarama-qarshilikning rivojlanish darajalaridan birini ifodalovchi kategoriya sifatida tushuniladi. Mantiq "qarama-qarshilik" atamasini o‘ziga xos tarzda izohlaydi. "Qarama-qarshilik" - bu dialektik qarama-qarshilik tomonlaridan birini ifodalovchi kategoriya bo‘lib, u bir-birini istisno qiluvchi, lekin ayni paytda o‘zaro va bir-biriga kirib boradigan qarama-qarshiliklar va uning holati yoki tushunchasi, bayonotlari, nazariyalari o‘rtasidagi o‘zaro ta‘sirni o‘z ichiga oladi. So‘nggi paytlarda antonimiyalar tadqiqotchilarning e‘tiborini tobora ko‘proq jalb qilmoqda va shunga mos ravishda antonimiya hajmi masalasi ham batafsil o‘rganilmoqda. MM.Shanskiy ta‘kidlaganidek, "antonimlar - bu bir-biriga qarama-qarshi, lekin o‘zaro bog‘liq tushunchalarni ifodalovchi turli xil tovushli so‘zlardir"1. Tilshunos L.A.Novikov shunday yozadi: «So‘zlarning ikki yoki undan ortiq leksik-semantik variantlari turli belgilar (leksemalar) va qarama-qarshi ma‘nolar (semalar)ga ega bo‘lsa, antonim hisoblanadi»2. Binobarin, antonimiyaning mantiqiy asosini qanday tushunchalar (qarshi yoki qarama-qarshi) tashkil etadi, degan savol ilmiy adabiyotlarda turlicha hal etiladi. Qarama-qarshi tushunchalar antonimiyasining mantiqiy asos sifatida tan olinishi geterogen leksemalarni (ulardagi semantik qarama-qarshilik rasmiy ifodaga ega emas, u so‘z semantikasi orqali uzatiladi) bir-birini antonim sifatida tasniflash imkonini beradi. (ulardagi qarama-qarshilik salbiy ma‘nolar, manfiy qiymatli prefikslarning mavjudligi yoki yo‘qligi yordamida shakllanadi). So‘zlarning grammatik sinflari - gap bo‘laklari va antonimlarning semantik kategoriyasi o‘rtasidagi munosabat masalasini ko‘taruvchi turli gap bo‘laklarining antonimiyasi faktlari tadqiqotchilarning nazaridan chetda qolmaydi.
To‘g‘ri, antonimlar nutqning bir bo‘lagiga tegishli bo‘lishi kerak, lekin buni shunday so‘zsiz qabul qilish kerakmi? Nutqning turli qismlariga mansub antonimlarning mavjudligining ob'ektivligi ularni kontekstual bilan solishtirganda ham namoyon bo‘ladi: ikkinchisi, birinchisidan farqli o‘laroq, matndan tashqarida antonim emas. Qizig‘i shundaki, turli gap bo‘laklariga mansub antonimlar nutqning bir qismidagi so‘zlarning antonimiyasida mos kelishi mumkin. Biroq, kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, bunday yozishmalar har doim ham sodir bo‘lmaydi.
Bizning fikrimizcha, antonimlar nutqning bir bo‘lagiga mansub so‘zlardir, lekin badiiy matnda turli gap bo‘laklarining antonimlari va bir bo‘lakning antonimlari bilan birga tizimli qo‘llanishini ham e‘tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. L.A.Novikov "antonimlar bir-birini inkor etibgina qolmay, balki ijobiy mazmuni bilan ham ajralib turadi", ya‘ni qarama-qarshi belgini ta‘kidlaydi, deb hisoblaydi. Tadqiqotchilar tomonidan taklif qilingan antonimlarni ajratib ko‘rsatishning lingvistik mezonlaridan biz quyidagilarni asos qilib olamiz:
1. Leksik-semantik:
a) antonimlarning bir xil umumiy tushunchani ifodalashi, bir reja hodisasini tavsiflashi, ya‘ni arxisemasiga yoki "umumiy sema"ga ega bo‘lishida namoyon bo‘ladigan semantik umumiylik;
b) qarama-qarshi semantikaning mavjudligi. O‘zaro bir-birini taxmin qiladigan va bir-birini istisno qiladigan, antonimik xususiyatga ega so‘zlar o‘rtasidagi munosabatni ta‘minlovchi semalarning nomlanishi uchun qo‘llaniladi. Bu semalarning mavjudligi antonimlar orasidagi qarama-qarshilikni ta‘minlaydi. Grammatik: antonimlarning bir xil, o‘xshash kontekstli muhitda qo‘llash qobiliyati, semantik umumiylik mezonidan kelib chiqadi .
3. Funksional: til va nutqda muntazam qarama-qarshilik.
Antonimlarni qarama-qarshilik xususiyatiga ko‘ra tasniflash masalasi tadqiqotning muhim masalalaridan biridir. L.A.Novikov antonim so‘zlarning qarama-qarshilik munosabatlariga kirishi uchun uchta xususiyatni ishlab chiqdi:
1) bosqichma-bosqichlik 2) harakatning yo‘nalishi yoki yo‘nalishi bo‘lmaganligi 3) bir hodisa yoki jarayonga (ya‘ni bir denotatga) mos kelishi - turli denotatlarga mos kelishi.
Antonimlarning ajralib turadigan asosiy sinflari nomdagi uchta qarama-qarshilik turiga mos keladi.
Matnda ham, uning tashqarisida ham qarama-qarshi ma‘nolari ma‘lum bo‘lgan antonimlar bilan bir qatorda ma‘lum bir matndagina, faqat ma‘lum bir vaziyatdagina antonimik munosabatga kirishadigan so‘zlarni ko‘p uchratamiz. Ko‘pincha bunday so‘zlar ko‘chma ma‘noda qo‘llaniladi va matndan tashqarida ular qarama-qarshi ma‘noga ega emas, ya‘ni umumiy foydalanishda ular antonim emas.