Ingliz tilidagi so`zlarning leksik ma`nosi va semantik tuzilishi

INGLIZ TILIDAGI SO`ZLARNING LEKSIK- SEMANTIK XUSUSIYATLARI.

Lug'atning tizimli tashkil etilishi undagi ma'nolarning ma'lum bir umumiyligi bilan tavsiflangan so'z birikmalarining mavjudligida namoyon bo'ladi. So‘zlarning bunday assotsiatsiyalari leksik-semantik paradigmalar, paradigma a’zolari o‘rtasidagi semantik munosabatlar esa paradigmatik munosabatlar deyiladi.
Paradigmatik munosabatlar, bir tomondan, leksik-semantik paradigmalarni tavsiflash uchun asos bo'lib xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, ularning o'zi so'zlarning nutqning ma'lum bir qismiga tegishliligiga bog'liq. Shu munosabat bilan ob'ektiv ma'noli so'zlar - otlar va atribut ma'noli so'zlar - fe'llar, sifatlar, qo'shimchalar o'rtasida sezilarli farq mavjud. Paradigmatik munosabatlar voqelik hodisalari o'rtasida mavjud bo'lgan mazmunli aloqalarni aks ettiradi. Bu munosabatlar esa til, undagi mavjud leksik-semantik tizim tomonidan «tuzatiladi». Shuning uchun so'zlarga nisbatan faqat narsa va hodisalarni tasniflashga asoslangan tasniflar haqida gapirish qiyin. Yana bir narsa shundaki, u yoki bu so'z birikmalarining ekstralingvistik yoki to'g'ri lingvistik tizimga bog'liqlik ulushi har xil bo'lishi mumkin. Shunday qilib, paradigmani tilning leksik-semantik tizimining elementi sifatida ajratib ko'rsatishning asosi unga kiritilgan so'zlarning leksik-semantik variantlari mazmunining umumiyligidir.⁶
So‘zning alohida ma’nosidagi semalar o‘rtasidagi, polisemantik so‘zdagi ma’nolar o‘rtasidagi va paradigma a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish shuni aytishga imkon beradiki, bir xil turdagi munosabatlar barcha darajalarda uchraydi, xususan:
1) qo'shnilik munosabatlari (ya'ni, to'ldiruvchilik),
2) umumiy munosabatlar;
3) o'xshashlik munosabatlari;
4) qarama-qarshilik munosabatlari.
Paradigmalardagi bu turdagi munosabatlar turli yo'llar bilan ifodalanishi mumkin. Ba'zi paradigmalarda har xil turdagi munosabatlar mavjud, boshqalari esa faqat bitta.
Biroq, paradigmaning tuzilishini belgilovchi doimiy ishlaydigan omillarni yodda tutish kerak, ya'ni:
1) ko'rsatilgan narsalar haqida (ya'ni haqiqat bilan bog'liqlik haqida) va
2) gapning qaysi qismi voqelik hodisasini bildiradi.
Bahor, yoz, kuz, qish kabi paradigmalar; ertalab tushdan keyin Kechki tun; bosh, yelka, qo‘l, oyoq, oshqozon kabilar butunning qismlarini - kun, yil, tana qismlarini va hokazolarni bildiradi. Bu guruhlar bir-birini to'ldiruvchi munosabatlar bilan tavsiflanadi: unga kiritilgan so'zlar bir-birini almashtira olmaydi. Biroq, voqelik hodisalari o'rtasidagi bog'lanishlar bilan shartlangan bunday munosabatlar bilan ham bunday guruhlarda tegishli til belgilarining mavjudligini inkor etib bo'lmaydi. Bularga, masalan, ertalab, kechqurun, kunduz, tun so'zlari o'rtasida butunni voqelikning "bo'lagi" sifatida taqsimlash yoki ruscha qo'l so'zi va nemischa qo'lning voqelikka munosabati, rus tilida mavjudligi kun so'zi va frantsuz tilidagi ekvivalentining yo'qligi va boshqalar. Ushbu turdagi guruhlardagi bir-birini to'ldiruvchi munosabatlar ob'ektga baho, munosabat bildirish natijasida yuzaga keladigan o'xshashlik (sinonim) munosabatlari bilan murakkablashishi mumkin (qarang: bosh - shlyapa - chodir, qo'llar - tirmalar - ilgaklar va boshqalar. .), yoki qarama-qarshilik - antonim - (qarang: kunduz - tun, ertalab - kechqurun, qish - yoz va boshqalar).
Tildagi bir xil voqelik sohasi nutqning turli qismlarining so'z guruhlari bilan ifodalanishi mumkin, ya'ni. turli til toifalari. Demak, vaqtni bildiruvchi otlar - kun, yil va boshqalar, vaqt ma'nosini bildiruvchi qo'shimchalar - har doim, hech qachon, hozir, uzoq vaqt oldin, ertalab, bahorda kabilar, eski, hozir, kecha, kabi sifatlar. va boshqalar. “Nutq” semantik komponenti so‘zlamoq, aytmoq, gapirmoq kabi fe’llarga, so‘z, til, gap kabi otlarga, jim, so‘zlashuvchi, so‘zlovchi kabi sifatlarga keng tarqalgan. Bu turdagi so‘z birikmalari o‘rganilmaganligi sababli, zamon kategoriyasini ot, qo‘shimcha va sifatlarda ifodalash xususiyatlari, so‘zlashuv tushunchasi fe’l, ot, sifat va hokazolarda qanday ekanligini ayta olmaymiz.⁷
Har xil turdagi paradigmalar uchun ishlab chiqilgan terminologiya ham mavjud emas. Bunday shartlar ishchi sifatida qabul qilinishi mumkin. Ko'rib turganingizdek, tushuncha va ma'no, turli fanlarga tegishli bo'lishiga qaramay, korrelyatsion kategoriyalar bo'lib, asosan bir hildir. Ma'no so'zni tan olish va tushunish uchun zarur va etarli bo'lgan tushuncha belgilarining minimal qismi sifatida biroz soddalashtirilgan tarzda ifodalanishi mumkin. Tushuncha va ma'no o'rtasidagi farq shundaki, bir xil hodisa (belgi mazmuni) turli tomonlardan (ya'ni, mos ravishda, aqliy yoki lingvistik jarayonlar nuqtai nazaridan) va turli darajadagi chuqurlik bilan ko'rib chiqiladi. Ma'no bejiz sodda, oddiy tushuncha deb nomlanmaydi, uni ob'ekt (hodisalar) tasviri sifatida belgilaydi, o'rtacha aqlli ona tilida so'zlashuvchiga xosdir va ko'pincha tilda mustahkamlangan fangacha bo'lgan tushunchalarga asoslanadi. So'z turkumlari leksik paradigmatikaning maksimal namoyon bo'lish shakllaridir. Sinflar so'zlarning ko'proq yoki kamroq keng assotsiatsiyalari shaklida mavjud bo'lib, ular semantik paradigmalar, komponentlar sifatida bunday paradigmalarga kiradigan og'zaki qarama-qarshiliklarga qaraganda ancha hajmli va murakkabroqdir. So'zlarning har qanday assotsiatsiyasi (sinfi) ayrim umumiy komponentlardagi so'zlarning o'xshashlik tamoyiliga asoslanadi. So‘z turkumlarining turlari nihoyatda xilma-xil va o‘zaro bog‘liqdir.
Leksik tizim nuqtai nazaridan so‘z turkumlarining eng muhim turi ularning oxirgisi bo‘lib, leksik-semantik guruhlar deb ataladi.
Leksik-semantik guruh umumiy (asosiy) semantik komponent bilan birlashtirilgan a'zolarining hajmi bo'yicha so'zlarning eng keng tarqalgan tashkilotidir nutqning bir qismidagi so'zlarni birlashtiradi, unda umumiy grammatik semalarga qo'shimcha ravishda kamida bitta umumiy sema mavjud - toifa-leksik (arxisem, sinf). Bunday semalar so‘z semantikasida o‘zlari aniqlovchi bo‘lgan grammatik semalar bilan ularni o‘zi aniqlashtirishga xizmat qiluvchi boshqa barcha leksik semalar o‘rtasida oraliq o‘rinni egallaydi. Masalan, ket fe’li ma’nosida harakat, o’timsizlik grammatik semalari va turkum-leksik “harakat” semalari uchraydi. "Oyoqlar yordamida", "qattiq yuzada" differensial semalar unga bog'liq, ko'rsatilgan. Kafedra so`zi ma`nosida predmet grammatik ma`nosi turkum-lug`aviy «mebel» semasi yordamida ko`rsatiladi, unga «o`tirish uchun mo`ljallangan», «orqasi bor» kabilar sifatdosh sifatida tobe bo`ladi. . Kategorik-leksik semalar tabiatan ancha umumiy bo‘lib, shu jihati bilan ular grammatik semalarga yaqin bo‘ladi, lekin ular ikkinchisidan sezilarli darajada farq qiladi, chunki ularda o‘z ifodasining maxsus formal vositalari yo‘q. Kategorik-leksik semalarning bu xususiyatlari ularni “yashirin grammatika” deb ataladigan sohaga taalluqli qilish uchun asos beradi. Bunday turkum-leksik semalar alohida leksik-semantik guruhlar asosida yotadi, ularga misollar: fikrlash fe'llari (o'yla, mulohaza yurit, esla, tasavvur qil, tafakkur, orzu, faraz va boshqalar), ta'mni bildiruvchi sifatlar (achchiq, nordon, shirin, sho'r, achchiq, achchiq, tort va boshqalar), mebel ma'nosidagi otlar (stol, stul, karavot, divan, kreslo, tabure, shkaf va boshqalar).

2.