Innovatsiya-ziyo

gapdan ко 'ra ishni та ’qul ко ‘radigan yigit edi. U bilan о ‘n кип turib, 
birga yurib, to ‘rttagina gap so'rasangiz, hushiga kelsa, ikkitasiga 
javob qaytarar, xohlamasa, shu ikkita gap ham yo'q edi. ...Jamshid 
hamisha dangal gaplashishga o'rgangan”. Shunday kamgap odam 
suhbatini yozuvchi quyidagicha tasvirlaydi:
Elchin uni gapga solish uchun:
— Cheksam maylimi? - deb so 'radi. Jamshidyo 'Idan ко 'z uzmagan 
holda "ha ", deb qo ‘ydi.
— Bek akangiz salomatmilar, ко ‘rmaganimga ham о ‘n yil bo ‘Idi, -  
dedi Elchin.
Jamshid unga bir qarab oldi-yu, indamadi. Demak, ahvol chatoq, 
deb о ‘yladi Elchin.
Kommunikantlar maqsadida uyg‘unlik bo‘lmasa - ko‘p hollarda 
adresant maqsadini adresat qabul qilmasa - yuqorida ko‘rganimizdek, 
muloqot buziladi, maqsadiga erishmaydi va uziladi.
Kommunikantlaming 
madaniy 
saviyasi, 
ijtimoiy-ma’naviy 
dunyosi va yana juda ko‘p omillami hisobga olgan holda muloqot turli 
ko‘rinishlarda uziladi. Masalan, S.Mo'minov tasvirlagan holatda 
adresat adresant maqsadidan tamoman boshqa mavzuga yoki faoliyatga 
o‘tadi (“dard”ini to'kayotgan kishi iztiroblariga mutlaqo befarqligini 
namoyish qilish uchun tamoman boshqa ishga - suhbatdoshini qo‘yib, 
o‘midan turib itga salom beradi). “Shaytanat”dan keltirilgan lavhada 
esa adresat muloqotga aslo kirishmaydi. Muloqot ba’zan adresat 
tomonidan ancha keskinlik, hatto qo'pollik bilan to‘xtatilishi mumkin. 
Masalan:
- Tanimaysiz. Bir yaxshi odamni duo qilavering. Shu odam sizga 
muruvvat qilmasa, qamoqda chirib ketardingiz.
- Yaxshi odam... Qilich Sulaymonovmi?
Yigit javob bermadi.
• Asadbekmi ?
• Sergap odam ekansiz ! - y ig it shunday deb jerkib berdi.
Yuqoridagilardan xulosa qilib ayta olamizki, NM tushunchasi 
mohiyatan so‘zlovchining maqsadi bilan bog‘liq ekan, so‘zlovchi o‘z 
faoliyatini tinglovchiga moslashtira bilishi, tinglovchi esa so‘zlovchi 
saviyasini bilishi, tinglashga tayyor bo‘lishi kerak; so'zlovchi va
129

---

tinglovchiniflg har bin o‘ziga xos bo‘lishiga qaramay, maqsadlarida 
uyg‘unlik bo‘lmasa, muloqot samara bermaydi.
Muloqot jarayonida fonatsion noverbal vositalar sirasiga sukut 
(jim turish, gapirmaslik) ham kiradi va tinglashga aloqadorligi (aynan 
emasligini) hi ham ta’kidlash lozim. Muloqot jarayonida sukut situativ, 
sotsial va psixologik omillar bilan b o g liq holda kommunikativ 
mazmun ifodalaydi. Ammo muloqot jarayonidan tashqari hollarda 
(masalan, uyqu, yolg‘izlik kabi) kommunikativ mazmun ifodajamasligi 
tabiiy.
Darhaqiqat, sukutning muloqot jarayonida naqadar ahamiyatli 
ekanligini Sa’diy Sheroziy o‘z misralarida shunday bitgan: