Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

Shahar maktablarining vujudga kelishi. G‘arbiy Yevropada XII—XIII 
asrlarda hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi shaharlarning o‘sishiga va 
shahar madaniyatining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Shaharning asosiy 
aholisini tashkil qiluvchi hunarmand va savdogarlar o‘z bolalariga amaliy 
faoliyat uchun zarur bo‘lgan bilim berishni istar edilar. Ular o‘sha davrlarda 
cherkov maktablaridan qanoatlanmadilar. Hunarmandlar sexlarga uyushib, 
o‘zlarining sex maktablarini ocha boshladilar, bunday maktablarda 
hunarmandlarning bolalariga o‘z ona tillarida o‘qish va yozish, hisob va din 
o‘rgatilar edi: hunar esa uyda — otalarining ustaxonasida o‘rgatilar edi. 
Gildiyalarga uyushgan savdogarlar ham o‘zlarining gildiya maktablarini ocha 
boshladilar va o‘z bolalariga dastur asosida bilim bera boshladilar. Keyinroq 
borib sex va gildiya maktablari magistrat maktablariga, ya’ni shahar 
boshqarmasi (magistrat) xarajatidagi maktablarga aylandi. 

---

398 
Bu maktablarning mudir va o‘qituvchilari tegishli sex, gildiya va 
magistratura tomonidan tayinlanardilar va ular cherkovga qaram emas edilar. Bu 
maktablarda pul to‘lab o‘qilardi. 
Umumiy qoidalarga kiritishimiz kerak bo‘lgan pedagogika tarixi 
e’tiborga olishi kerak bo‘lgan qoidalardan birinchilar qatorida Insondagi san’atni 
aks ettirish ta’limi jiddiy say harakatlardandir
43
. 
Yevropada dastlabki universitetlar hamda Akademiyalarning tashkil 
topishi va ulardagi ta’lim tizimi. Yevropada birinchi universitetlar XII asrning 
ikkinchi yarmida Italiyada (Bolonya shahrida), Angliyada (Oksford shahrida), 
Fransiyada (Parijda) tashkil qilindi. Bu universitetlar dastlab professor va 
studentlarning mustaqil idora qilinadigan uyushmasi (korporatsiyasi)dan iborat 
edi. Keyinchalik XIII asrda bu korporatsiyalar o‘z-o‘zini idora qilish huquqini 
saqlab qolgan holda davlat tomonidan rasmiy tasdiqlandi. Cherkov esa 
universitetni tamomlagan studentlarga ilmiy daraja va o‘qituvchilik huquqini 
berishni o‘z ixtiyoriga oldi. Ana shu tariqa universitetlar rasmiy o‘quv 
muassasasiga aylanib qoldi. XIV—XV asrlarga kelib universitetlar Yevropa 
mamlkatlarining hammasida ochilgan edi. 
O‘rta asr universitetlarida to‘rt fakultet bo‘lar edi. Tayyorlov fakultetida 
«yetti erkin san’at» (travium va kvadrilium) fanlari o‘qitilar edi. Bu fakultet o‘rta 
maktab vazifasini bajarardi. Bu fakultetda 6-7 yil o‘qib, «san’at magistri» 
darajasini olar edi. Shundan so‘ng ular asosiy uch fakultetdan birida: ilohiyot,