Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

8-mavzu. XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va 
pedagogik fikrlar rivoji
 
Buxoro amirligi, Qo‘qon va Xiva xonliklarida ta’lim-tarbiya.
Maktab va madrasalarda ta’lim mazmuni.
Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” asari – husnixatga doir dastlabki qo‘llanma 
sifatida.
Muhammad Sodiq Qoshg‘ariyning “Odob as-solihin” asari – yuksak ma’naviy-
axloqiy sifatlarni yorituvchi manba. 
3. Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiyning tarbiyaviy qarashlari 
Esimda 
qoldi
Foydali bo`ldi 
va juda yoqdi 
O‘ylantirib 
qo`ydi 

---

230 
o‘rnatildi. O‘zaro nizolar avj olib ketdi, natijada Movarouunahrda uchta xonlik, 
avvalo, Buxoro va Xorazm, XVIII asr oxiriga kelib Qo‘qon xonligi qaror topdi. 
Buxoro xoni Abdullaxon davrida boshqa davlatlar bilan har tomonlama 
aloqalar o‘rnatishga erishildi. Jumladan Hindistonda shoh Akbar, Sharqiy 
Ovrupada Ivan Grozniy bilan do‘stona munosabatlar o‘rnatildi. 
Abdullaxon o‘z atrofiga yozuvchi, shoir va olimlarni to‘plab ularga 
homiylik qildi. Shoirlar orasida, Ayniqsa Mushfiqiy o‘z madhiyalari, lirik
she’r va hajviyalari bilan shuhrat topdi. Abdullaxonning topshirig‘i 
bilan u turli binolar uchun tarixlar bitdi. 
Abdullaxon 1001 ta rabot va sardoba, ko‘plab madrasa, masjid, ko‘prik, suv 
omborlari qurdirdi. U yozuvchi, shoir, olimlarni to‘plab ularga homiylik qildi. 
Saroy muarrixlaridan Hofiz Tanish dalillar asosida "Abdullanoma" nomli 
tarixiy asarini yozdi. 
Tibbiyot sohasida Sultonali Samarqandiy "Dastur al-iloj", Muhammad 
Yusuf Maxxol "Zubdat ul-kaxollin" asarlarini, shoir va adiblar Bobur, Solix, 
Majlisiy, Hasan Nisoriy, Binoiy, Vosifiy, Ubaydiylar ijod qildilar. 
Shu davrlarda Muhammad Balxiyning "Subxonqulixonnoma", Mir-
Muhammad Amin Buxoriyning "Ubaydullanoma", Muhammad Vali 
Samarqandiyning 200 adib haqida ma’lumot beruvchi "Muzakkirul asxob" nomli 
asarlari, Sayido Nasafiyning Naqshbandiyga bag‘ishlab yozgan qasidalari, So‘fi 
Olloyor va Boborahim Mashrabning she’rlari yuzaga keldi. 
Bu davrda ko‘proq adabiyot, tarix, me’morchilik, tasviriy san’at rivojlandi. 
Ayniqsa, Abulg‘oziyning "Shajarai turk" asari mashhur edi. Abdulg‘oziy 1645-
1663 yillarda hukmronlik qilgan hukmdor, olim, tarixchi va adib bo‘lgan. 
U Xorazmda ilm-fanni taraqqiy ettirish maqsadida o‘z saroyiga binokorlar, 
tabib, shoir va boshqalarni to‘playdi. Xonlik tarixini yaratishga kirishadi. 
"Shajarai tarokima" (1661), "Shajarai turk" (1664) va tabobatga oid "Manofe’ ul-
inson" (1644) kabi asarlarni yaratadi. Xorazm tarixchilik maktabiga asos soldi. 

---

231 
Shoirlar orasida ayniqsa Mushfiqiy o‘z madhiyalari, lirik she’r va 
hajviyalari bilan shuhrat topdi. Buyuk muarrix Hofiz Tanish Buxoroda 
“Abdullanoma” nomli katta tarixiy kitob yozdi. Bu davrda tibbiyot sohasida 
Sultonah Samarqandiy “Dastur al-iloj”, Muhammad Yusuf “Tahqiq al-hum 
ayyot”, “Zubdat ul-kahholin “ asarlarini; shoir va adiblardan Muhammad Solih, 
Majusiy, Hasan Nisoriy, Binoiy, Vosifiy, Ubaydiy, G‘oyibiy Samarqandiy 
Barakah ijod qildilar. Mazkur davrda Sayido Nasafiyning she’r va qasidalari, 
So‘fi Olloyor va Boborahim Mashrab she’rlari yaratildi. Madrasani 
bitirganlardan mudarris, mutavali, qozi, imomlar, fan arboblari, adibu shoirlar 
yetishib chiqardi. 
XVIII asrda yashab ijod etgan ma’rifatparvarlar orasida So‘fi Olloyor 
ancha mashhur bo‘lib, uning asarlari maktab va madrasalarda o‘quv qo‘llanmasi 
sifatida ishlatilgan. 
U fiqhga oid "Siroj ul-ojizin", "Sabot ul-ojizin", "Murod ul-orifin", "Najot 
ul-tolibin" asarlarini yaratadi. "So‘fi Olloyor" nomi bilan mashhur bo‘lgan 
"Sabot ul-ojizin" asari maktablarda savod chiqarilishi bilan o‘qitilar edi. 
Bu davrda ijod etgan Fazliy Namongoniy, Mushfiqiy, Turdi, Maxmur, 
Gulxaniy, Nodira, Shermuhammad Munis va Ogahiy, Kiromiy, Mulla 
Shermuhammad, Akmal, Muhammad Aminxoja Kosoniy, Mavlono Nodirlar o‘z 
zamonasining zabardast siymolaridan edilar. Ko‘plab me’morchilik obidalari 
qurildi.