Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

7.2. Ayollar ta’lim va tarbiyasi tizimining shakllanishiga islom dinining ta’siri. 
Islom ta’limotida inson shaxsining rivojlanishi va takomillashishi jamiyat 
axloqiy rivojlanishining asosi sifatida belgilangan. Islom tamoyillariga ko‘ra, 
jamiyatning maqsadga muvofiq rivojlanishi axloq va ijtimoiy adolatga 
asoslanadi. Bu jamiyat va uning a’zolari, shu jumladan, jamiyat hayotida asosiy 
rol o‘ynaydigan ayollarning uyg‘un rivojlanishiga erishishni anglatadi. Islom 
ta’limotiga ko‘ra har bir inson o‘zining qobiliyatlari, ehtiyojlari va shaxsiy 
fazilatlaridan qat’i nazar, o‘qish va tarbiyaga muhtojdir. Shaxsning ta’lim 
olishiga alohida ahamiyati berib, Islom dini Payg‘ambari (s.a.v.) “Ilm (fan) 
egallash har bir musulmon va musulmon ayol uchun majburiydir” deb ta’kidlab, 
ayollarning ta’limdagi rolini inkor etmaydi.
Islom dini ayol kishini ilmli, ma’rifatli bo‘lishga buyuradi. Tarixdan 
ma’lumki, ayollar ham aynan islom dini rahnamoligida ilm-fan va ma’naviyat-
madaniyatning eng yuqori darajasiga ko‘tarilganlar. Binobarin, tarix sahifalarida 
ayollar ta’lim va tarbiyasiga islom dinining munosabati, e’tibori haqida mulohaza 
yuritganda, ba’zan noto‘g‘ri, noo‘rin fikrlarga duch kelish mumkin. Go‘yo, islom 
dini ayollarni paranji ortiga tortib, zulmat qorong‘uga botirib yuborgan ekan. 
Aslida esa, islom ta’limotida aynan shu masalada salbiy munosabat yo‘qligi ayni 
haqiqat. Ammo, islom dinining dunyoni turli burchaklarida turli xalq millatlari 

---

210 
tomonidan qay darajada to‘g‘ri, asl mohiyati bo‘yicha qabul qilingani va talqin 
qilinishi, shu muammoning o‘zagini belgilaydi. Reaksion, mutaassib ko‘rinishda 
targ‘ib etilgan joylarda, islom niqobi ostida ayollar ko‘p haq-huquqlardan 
mahrum qilingani ham rost. Biroq, O‘rta Osiyo xalqlari tarixida bunday 
misollarni ommaviylashib ketgan holati kam kuzatiladi. Ushbu fikrimizga, 
tarixiy manbalar tahlili asos bo‘ladi. 
Tarixga nazar tashlansa, O‘rta Osiyoda VIII–IX-asrlarda Islom dinining 
qaror topishi bilan, yagona din – islom diniga ega bo‘lgan markazlashgan davlat 
tashkil topdi. Ushbu davlatning nizomi yoki qonunlari majmuasi turli tarix, 
o‘ziga xoslik va madaniyatlarga ega bo‘lgan butun xalqlarni birlashtirgan 
Qur’oni Karim edi. O‘sha paytdan boshlab islom ta’limoti birinchi o‘rinda 
bo‘lgan yangi hayot, yangi mafkura bilan yangi maktablar shakllana boshlandi. 
Shariat atalmish, musulmon uchun ilohiy ko‘rsatma, endi erkaklar va ayollarni 
huquq va majburiyatlari bo‘yicha ajratib berdi. 
Islom dini qadimgi davrlardagidek ayollarga nafaqat uyni boshqarish va 
ro‘zg‘or yuritish bo‘yicha yuksak vazifalarni yuklaydi, balki uni qo‘llab-
quvvatlash orqali uning sharafini himoya qiladi, ayollarga erining ruxsati va 
urug‘ oqsoqollarining marhamati bilan faol turmush tarzini olib borish uchun 
keng imkoniyatlar beradi. Islom dini ayolga ijtimoiy va siyosiy masalalarni hal 
qilishda faol ishtirok etish, ta’lim olish, tijorat bilan shug‘ullanish va hatto davlat 
boshqaruvida ishtirok etishni taqiqlamaydi. 
Islom dini ayollarning hurmat-ehtiromini o‘rniga qo‘yib, ayollik 
latofatlarini saqlab qolish, ayollik vazifalarini to‘liq ado etish orqali o‘z 
jamiyatlariga, vatanlariga, dinlariga kerakli xizmatni ado etishlari uchun barcha 
sharoitni yaratib bergan. 
Islomning dastlabki bosqichlarida ayollarga hijob kiyish majburiy 
bo‘lmagan. “Masalan, xitoylik sayohatchining so‘zlariga ko‘ra, 1221-yilda 
Samarqandda, ayollar juma kunlari erkaklar bilan birga masjidlarda ham 
qatnashganlar”. Biroq asta-sekin, arabcha uslub, ya’ni boshga paranji kiyish, 

---

211 
parda bilan yopilish, ya’ni yakkalanish, O‘rta Osiyoda ham XX-asr 
boshlarigacha ayol turmush tarzining asosiy atributiga aylandi. Bunga ma’lum 
obyektiv va tarixiy sabablar borligi manbalarda keltirilgan. Islom dini 
musulmonlarning asosiy dini deb e’lon qilinishidan oldin arab qabilalari ko‘plab 
urug‘ va qabilalardan iborat edi. Urushlarda ayollar ko‘pincha erlari bilan birga 
qatnashgan. Ko‘plab arab qabilalarida matriarxat yoki ayollarni hurmat qilish 
hanuzgacha mavjud bo‘lgan. Islomdan oldingi arablar orasida ko‘p jihatdan 
ayollar erkaklar bilan teng huquqqa ega bo‘lmaganiga qaramay, oila va 
jamiyatda ayollarga hurmat ehtirom bilan munosabatda bo‘lishgan.
Islom Payg‘ambari Muhammad(s.a.v.) johiliyat zamonida ayollar va 
ularning haq-huquqlari xususida rivojlangan noto‘g‘ri urf-odatlarga qarshi chiqdi 
va ayol shaxsiyatini jamiyatga qaytardi. Ul hazrat ayol va erkakning tengligi 
haqida ilohiy dasturlarni xalqqa yetkazar edi. Oilada qiz tug‘ilishi or-nomus 
hisoblangan va ularni tiriklayin yerga ko‘madigan zamonda Payg‘ambar (s.a.v.) 
jamiyatning ayollarga nisbatan izzat-ehtirom bilan munosabat qilishni ta’kidlab, 
shu tartib orqali ayollarga bo‘lgan adolatsizlik va noto‘g‘ri qarashlarni bartaraf 
etdi.
Qur’oni karimda Fir’avning xotini Osiya yoki Hazrat Maryam kabi buyuk 
ayollarning namunalari shunday ishonchni vujudga keltiradiki, insoniyat yo‘lida 
yuksalish va rivojlanish faqatgina erkaklarga xos emas, balki ayollar ham 
kamolot cho‘qqilariga yetish uchun say’-harakat qilishlari mumkinligi yaqqol 
ifoda etadi. 
Majburlab erga berish, ayollarga nisbatan qo‘pollik qilish, ayollarni 
ijtimoiy ijobiy fa’oliyatlari va fikriy rivojlanishlariga yo‘l qo‘ymaslikning 
barchasi xato odatlarning namunalari hisoblanadi. Ammo, bu odatlar islomiy 
ayrim jomealarda din nomi bilan amalga oshiriladi. Hatto ayrim vaqtlarda 
ayollarga ta’lim berish gunoh deb hisoblanardi va ayollarning masjidga borishlari 
man’ etilgan edi. Hamda siyosiy, ijtimoiy va madaniy vaz’iyatga nisbatan 
ayollarning ogohliklari noto‘g‘ri ish deb hisoblanardi. Holbuki Rasuli Akram (s) 

---

212 
bu haqda shunday marhamat qilgan edilar: “Musulmon bo‘lgan har bir erkak va 
ayol ilm o‘rganishi va bilimga ega bo‘lishi lozim.”
Islom qabul qilingandan so‘ng, qalblarning pokligi uchun, boshqalarning 
ko‘zlari musulmon ayollarning jism go‘zalligini sezmasligi uchun hijob olish urf 
bo‘lib qoldi. Ushbu an’ana o‘zlarining nozikligi va oqligini yonayotgan quyosh 
va quriydigan shamoldan himoya qilish uchun uzoq vaqt yuzlarini yopib qo‘ygan 
boy oilalardan bo‘lgan arab ayollaridan qabul qilingan. Bu odat payg‘ambarimiz 
Muhammad (s.a.v.) tomonidan diniy va axloqiy qonunga aylantirilgan.
Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning Qur’on va sunnatlari 
ayollarning Islomdagi mavqyeini mustahkam qilib qo‘ygan eng muhim 
hujjatlardir. Ular ayolning haqiqiy pozitsiyasini va yuksalishini anglatadi.
Ma’lumki, payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning ko‘p yillar davomida 
muhabbat va do‘stlik bilan birga yashagan qirq yoshli Xadichadan to‘rt qizi bor 
edi: Ruqayya, Zaynab, Umma Gulsum va Fotima. U, ayniqsa, buvisi, marhum 
otasining onasi va tirik Abu Tolibning onasi va Xadichaning onasi sharafiga 
nomlangan kenja qizi Fotimaga nisbatan o‘zgacha mehr-muhabbat ko‘rsatar edi.
Payg‘ambarimiz 
Muhammad 
alayhissalomni 
o‘z 
qizlari 
bilan 
suhbatlashayotgan hollari juda ko‘p uchrab turar edi. U ularni tarbiyalar edi, 
ularga mehribonlik qilib, otalik mehri bilan munosabatda bo‘lib, ularni o‘z 
uylarida mehmonlar deb atadi. Islomda ayolning oiladagi e’tiborli o‘rni borligi 
ko‘rsatilgan, oilada farzand tarbiyasi to‘liqligicha soliha xotin va ona bo‘lish kabi 
buyuk mas’uliyat yuklangan ayollarga bog‘liqligi belgilab qo‘yilgan. Ayol uyda 
nafaqat xotirjamlik va osoyishtalikni saqlaydi, balki yosh avlodni ham 
tarbiyalaydi. U o‘sib borayotgan qizlarning tarbiyasi uchun ham javobgardir. 
Demak, ushbu mas’uliyatli vazifarlarni sifatli bajarish uchun ayolga kamida eng 
minimal hayotiy bilim, ko‘nikma va malaka lozim. Tabiiyki, bularning barchasi 
faqat vizual kuzatuvlar yoki instinktli qobiliyatlardan rivojlantirilmaydi, balki 
tizimli, maqsadli ta’limning o‘ziga xos o‘rni talab etiladi.

---

213 
Yana manbalarga murojaat qilsak, VII-asrga kelib surunkali matnlarni 
yozib olish bilan birga yozilgan hadislar paydo bo‘ldi. Hadis so‘zi arab tilida 
“so‘z” degan ma’noni anglatadi. Demak, hadis deganda payg‘ambar tomonidan 
aytilgan gap-so‘zlari ko‘zda tutiladi va tushuniladi. Shundan kelib chiqib, 
Muhammad payg‘ambar (s.a.v.)ning har qanday tarixiy yoki xayoliy hayoti bilan 
bog‘liq rivoyat va hikoyalar hadis sifatida paydo bo‘lgan. Ular rivoyat 
xarakteriga ega edi va hanuzgacha Payg‘ambar (s.a.v.)ning o‘zi va 
sahobalarining hayoti haqida tarixiy manba hisoblanadi. Hadislarda ta’lim olish, 
ayollarning ta’limi haqida ko‘p fikrlar o‘rin olgan. 
Garchi, Qur’on har bir musulmon ayolga jamiyatda sharafli va yuksak 
mavqega ega bo‘lish huquqini bergan bo‘lsa-da, o‘rta asrlarda ko‘plab 
xalifalarning savodsizligi tufayli (ya’ni, bu yerda inson omili, islom ta’limoti 
bo‘yicha emas – B.S.) ayollarning bu boradagi huquqlari ko‘pincha buzilgan. 
Keyinchalik, hadisshunoslar (muhad-dislar) Payg‘ambar so‘zlarini takrorlash va 
Qur’on tafsirini o‘z zimmalariga olganlarida, Islom dinining mohiyati ayollarga 
nisbatan tushuntirilib, tegishli tarzda yetkazila boshlangan. 
Xalq orasida “Oliyjanob ayolni ulug‘laydi, qallob esa uni kamsitadi” degan 
naql bor. Bu maqolning maqsadi erkaklarni o‘zini munosib tutishga chaqirishdir. 
Islom dini ayolga mazmunli va taqvodor hayot kechirish uchun katta 
imkoniyatlar yaratib bergani sababli, erini qo‘llab-quvvatlashidan foydalanib, 
Allohni bilish istagini ro‘yobga chiqardi. 
Ma’lumki, o‘rta asrlarda ta’lim va fan diniy xususiyatga ega bo‘lgan va 
ko‘pincha ayollar erkaklar bilan teng ravishda ta’lim olishlari muammoga 
aylangan. Ammo, xuddi osmonda yolg‘iz yonayotgan yulduzlar singari, baribir 
islom davridagi ayollar ham bashariyat tarixida o‘zlari porlab, yorqin va noyob iz 
qoldirdilar. Aksariyat adabiyot vakillarining eng qiziqarli she’rlari, hushyor 
ruboiylari va mazmunli g‘azallari ayolga bag‘ishlangan. Shubhasiz ayollarning 
o‘zlari ham chuqur ma’noga ega she’rlar va achchiq syujetli dostonlar 
yaratuvchilari sifatida munosib hissa qo‘shganlar. 

---

214 
Nizomiy Aruziy Samarqandiy (XI-asr) “Chohor maqola” (To‘rt maqola) 
kitobida u bilan astronomiyani o‘rgangan qizi haqida gapirib beradi. U qiz 15 
yoshida yulduzlar bilan mukammal hisoblashi va inson taqdirini bashorat qilish 
qobiliyatiga muyassar bo‘lgan edi. Ko‘pchilik unga murojaat qilishgan va u 
doimo to‘g‘ri yechimni topib bergan.
Islom dini kirib kelishi bilan O‘rta Osiyoda qadimgi davrlardan buyon 
hukmronlik qilib kelgan mavjud ta’lim tuzilmalari eskirib, endi yangicha diniy 
tarbiya va ta’lim muhim ahamiyatga kasb etadi. Natijada mavjud dabistonlar endi 
diniy maktablarga yo‘l beradi, oliy maktab maqomidagi dabiristonning esa 
tarkibi va mazmuni o‘zgarib, madrasaga aylanadi. Shu bilan birga, diniy ta’lim 
ayollarga faqat xususiy ayollar maktablarida o‘qish imkoniyatini berar edi. 
Hukmron dinga aylangan Islom, ilm-fan va ta’limni ham o‘z talqinida 
boshqardi. Endi Islom aqidasi birinchi o‘ringa chiqadi, ya’ni dinshunoslik fanlari. 
Maktablarda tolibu talabalar dunyoviy fanlarga nisbatan ko‘proq Qur’onni 
o‘rganar edilar. Hisoblash asoslari kamdan-kam hollarda o‘rganilardi, ko‘pincha 
faqat tijorat qilish uchun o‘g‘il bolalarga o‘rgatilar edi. Ayollar esa zarur 
holdagina hisoblash ilmi bilan shug‘ullanganlar. Maktab o‘quv dasturi Qur’on va 
uning tafsiri, diniy va axloqiy ta’lim, diniy kitoblarni o‘qish va Qur’on oyatlari 
va suralarini yod olish uchun arab yozuvini o‘rganishdan iborat edi. 
Arab tili va arab yozuviga asoslangan yozuv Islom dini va islom 
ta’limotining tarqalishida muhim vosita bo‘lgan. Qur’on matnlarini sinchkovlik 
bilan saqlash maqsadida, Muhammad payg‘ambar (s.a.v.) ushbu asarga ko‘plab 
ulamolarni jalb qilgan holda, ularni nozil bo‘lgan oyatlarni yozib qo‘yishlarini 
buyurgan. Keyinchalik arab tili va’z va ibodatlarda keng qo‘llanila boshlandi. 
Adabiyot va fan ham yangi arab yo‘nalishini qabul qilgan. Arab yozuvlari 
mahalliy yozuv turlarini asta-sekin almashtirib, O‘rta Osiyoda hukmronlik 
mavqyeini qo‘lga kiritgan.
Arablar O‘rta Osiyoga kelguniga qadar adabiy So‘g‘d tili va yozuvi, 
shuningdek, Urxun deb nomlangan turkcha xat bor edi. So‘g‘diy tili keng 

---

215 
tarqalgan bo‘lib, ancha keng bo‘lib, Samarqanddan Xitoygacha bo‘lgan 
hududlarni qamrab olgan.
Aholining keng qismi o‘qish va yozishni o‘rgangan, jumladan, ayollarga 
erkaklar bilan teng ravishda ta’lim olish taqiqlanmagan. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) 
hayoti haqidagi rivoyatlarga ko‘ra, uning ikkinchi rafiqasi Oysha o‘zining aql-
idrok qobiliyatlari, ishtiyoqi va islomni o‘rganish va tarqatish istagi tufayli 
Rasulullohning alohida sevgisiga loyiq bo‘lib, o‘sha davrdagi Islomning eng 
buyuk yetti olimalaridan biriga aylandi.
Yozish uchun o‘quv quroli, dastasi bo‘lgan tekis taxtadan iborat edi. 
Keyinchalik, o‘qituvchi siyoh, qamish, qalam yoki g‘oz pari bilan yozadigan 
“lavh”, ya’ni sayqallangan taxtalardan foydalanganlar. Bu o‘quvchilarning 
kundalik yozuvlari saqlanadigan bir daftar turi edi.
Siyohdon charmdan yasalgan idishda saqlanar edi. Siyohdon idish arab 
tilida davot, mahalliy asosiy fors-tojik lahjasida siyohdon deb nomlangan. 
Siyohdondan tashqari, qalamdon ham bor edi. Ular odatda yog‘ochdan yasalgan. 
Portfel yoki barcha o‘quv qurollari uchun sumkalar paxta matodan tayyorlangan. 
Ularni ayollar mohirlik bilan kashtado‘zlik qilishgan. Boy oilalarda sumkalar 
teridan qilingan. Shuningdek, qizlar maktablari o‘quvchilari uchun kashta 
tikilgan, plakatlar, naqshlar va boshqa bezaklar bilan bezatilgan turli xil charm va 
paxtadan ishlangan sumkalar ishlatilgan. 
Xalq hayotiga chuqur kirib borgan holda, asta-sekin arab grafikasi O‘rta 
Osiyoda yashovchi barcha xalqlarning maktab ta’limida yozuvning asosiy turiga 
aylanadi. O‘zbeklar va tojiklarning mahalliy xalqlari vakillari arab yozuviga 
asoslangan holda o‘z tillarida ta’lim olishgan.
Ilk o‘rta asr davrining kam o‘rganilgan masalalaridan biri bu qizlarning oila 
va oilaviy tarbiyasi masalasidir. V.V.Bartold “kad” so‘zini tahlil qilib, bu uy 
degan ma’noni anglatadi, lekin “xona”ga qaraganda kengroq ma’noda. “Kad” 
tushunchasi oila boshlig‘ining o‘z uyidan tashqari, bitta umumiy panjara ichida 
joylashgan o‘g‘illari, boshqa qarindoshlari yashash joylari hamda ularga tegishli 

---

216 
turli xil binolarni qamrab oladi. Bunday ulkan o‘choqni saqlovchi yoki xonadon 
bekasi kadbonu deb nomlangan.
O‘rta Osiyo xalqlari hayotida islom dini kirib kelishi bilan yangi diniy 
dunyoqarashning shakllanishi va musulmon e’tiqodining ko‘rsatmalarini amalga 
oshirish boshlandi. Mehnat va o‘qitish ta’limotning asosini tashkil etardi, hamma 
uchun ilm-fan va bilimga intilish mamnuniyat bilan qabul qilinar edi. Oila 
shaxsni tarbiyalashning asosini tashkil etuvchi maskan sifatida ulug‘landi va 
ayolga unda bolalarni tarbiyalashda axloqiy va ma’naviy fazilatlar manbai 
maqomi berildi. 
Ayollar, shuningdek, musulmonchilik turmush tarzining barcha qattiq 
talablariga qaramay, erkaklar kabi o‘qish huquqiga ega edilar. Faqat erkaklar 
nazoratisiz yoki ruxsatisiz uydan chiqmaslik, erkaklar huzurida ovqat yemaslik, 
begonalarga yuzini ko‘rsatmaslik, begonalar bilan suhbat qilmaslik kabi 
cheklovlar ayollar uchun oddiy kundalik hayotiy va axloqiy me’yorga aylanib 
boraverar edi. 
Musulmonlar uchun oila ta’limining eng muhim muassasasi hisoblangan. 
Oilaning otasi, avvalo, o‘g‘il va qiz bolalarning tarbiyasi uchun Alloh oldida, 
jamoat oldida va urug‘ oldida to‘liq javobgar edi. Shuni ta’kidlash joizki, otaning 
javobgarlik maqomi onaning g‘ayrat va zahmatlari bilan qoplanar edi. 
Islom dini kirib kelgandan keyin ham afsonalar va rivoyatlar, ertaklar va 
qissalar, qo‘shiqlar va dostonlar, baytlar va to‘rtliklar, maqol va matallar, 
shuningdek, Payg‘ambarimiz Muhammad alayhisallamning xalq xotirasida 
saqlanib qolgan va bizgacha yetib kelgan hadislari tarzidagi rivoyatlari, O‘rta 
Osiyo xalqlarining farzandlarni bolalikdan tarbiyalashdagi boy tajriba sifatida o‘z 
maqomini saqlab qoldi. Oilaviy an’analarga asoslanib, xalq san’ati ajdodlarning 
ulug‘vor, qahramonlik harakatlari, ularning mehnatsevarligi, ma’naviy va 
axloqiy fazilatlarini ko‘p yillar davomida og‘zidan og‘ziga o‘tib, xalq xotirasida 
saqlanishini ta’minlar edi. 

---

217 
Qizlar va o‘g‘il bolalarni birinchi navbatda kunni ertalab tongdan 
boshlashga majburiy o‘rgatar edilar. Quyosh chiqishidan quyosh botishigacha 
bolalar uy ishlarini kattalar bilan bir qatorda bajardilar. Ular kattalarga uy 
saqlash, yig‘im-terim, uy hayvonlariga qarash, bolalar va qariyalarga g‘amxo‘rlik 
qilishda yordam berishardi. Maqol va matallar, hadislar va qiziqarli hikmatlar, 
hikoyalar orqali to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltiriladigan samimiy so‘zlar ta’lim va tarbiya 
ishlarini rag‘batlantirar edi. 
Bolaligidanoq, o‘g‘il va qizlar onasining yonida qolishgan, u ularning 
birinchi o‘qituvchisi hisoblangan. Farzandlarining birinchi tarbiyachisi va 
o‘qituvchisi sifatida ish olib borgan onasi ularning axloqi va jamiyatdagi xatti-
harakatlar qoidalari va boshqa odamlar bilan munosabatlar haqidagi bilimlarning 
dastlabki asoslarini yaratgan.
Xalq amaliy san’ati ular uchun ta’lim qobiliyatlari, birinchi navbatda 
nutqning asosi bo‘lib xizmat qildi. Oilada bolalar kattalar hayoti bilan tanishish 
uchun birinchi ta’lim imkoniyatlarini olardilar. Xalq ijodiyoti namunalari hayot 
va atrof-muhitni o‘rganish, uning boyligi va go‘zalligini ochish uchun asos bo‘lib 
xizmat qilar edi. 
Oiladagi bolalarning dastlabki tarbiyasi bolalar beshik ustidagi hazillardan 
boshlangan. Keyin bolalarning yotishdan oldin, kechqurun va kech payti 
aytiladigan ertaklari va qiziqarli hikoyalari ularni ajoyib kelajakka ishontirib, 
o‘zlari qahramon bo‘lgan ulkan mamlakatlarga olib ketishar edi. Bunday ertaklar 
bolajonlarning qalbiga nekbinlik va ajoyib kelajakni yaratish kabi buyuk 
maqsadlarni singdirar edi. 
Movarounnahrga islom dini kelishi bilan Muhammad payg‘ambar (s.a.v.) 
hayoti va Allohning borligi to‘g‘risida ko‘plab hikoyalar paydo bo‘ldi. Bu 
hikoyalarning barchasi Qur’on suralaridan olingan va bolalarga qiziqarli ertaklar 
shaklida bayon qilingan: “Hajga birinchi da’vat haqidagi voqea”, “Eng sabrli 
odam to‘g‘risida”, “Luqmonning nasihati”, “Jasur bolakay” va boshqalar 
bolalarga ish va o‘qish orqali baxtli kelajakka umid bog‘lashni talqin qilardi.

---

218 
Mashhur arab ertaklari “Ming bir kecha” ning asosini qadimiy Eron “Ming 
ertak” (VIII asr) ertaklar to‘plami tashkil etadi. Keyinchalik hind, yahudiy va 
arab ertaklari qo‘shilishi bilan “Ming bir kecha” kitobi nashr etildi. Ushbu 
kitobda vazirning chiroyli va aqlli qizi Shahrizoda har kuni shoh Shahriyorga 
qiziqarli va ibratli ertaklar aytib, boshqa ayollarni o‘limdan qutqaradi. Shahriyor 
qizning ongi va go‘zalligini zabt etadi va unga uylanadi. Kitobda ayollar 
o‘qiydigan, quradigan, adolat uchun kurashadigan va erkaklar bilan birga o‘z 
vatanini dushmanlardan himoya qiladigan 300 dan ortiq ertaklar mavjud. 
Xalqning ijobiy fazilatlari va tarixini o‘zida mujassam etgan ertaklar bu 
xususiyatlarni avloddan avlodga o‘tishning samarali vositasiga aylangan. 
Ko‘pgina ertaklarda ayollar nafaqat go‘zalligi va jozibasi bilan, balki aql va 
jasorat bilan ham ajralib turadi. Islom paydo bo‘lishining dastlabki bosqichlarida 
ham ayollar oiladagi vaziyatning ma’shuqasi sifatida alohida mavqeini saqlab 
qoldi. Faqat uning ruxsati bilan uy sharoitida va oilaviy munosabatlarda muhim 
qarorlar qabul qilinar edi. 
Shunday qilib, Islomning kirib kelishi bilan ayollar o‘zlarining avvalgi 
mavqeini, ya’ni g‘ayratli va hukmron ayol, asosan, bolalarni tarbiyalash va uy-
ro‘zg‘orni boshqarish bilan shug‘ullanadigan, vazmin, xushmuomala va diqqatli 
uy bekasi kabi maqomini yanada kuchaytirdi. 
O‘rta asrlarning dastlabki davrida, O‘rta Osiyo xalqlari hayotiga Islom kirib 
kelganidan so‘ng, erkaklar va ayollar uchun ta’limni tashkil etishda shariat 
qoidalariga muvofiq cheklovlar mavjud bo‘lgan. Ammo erkaklar egallagan 
ta’limning asoslari ayollar uchun ham ahamiyatini yo‘qotmadi. Ayollar 
maktablarida ayollar o‘qishgan va muvaffaqiyatli tugatgandan so‘ng ular 
an’anaviy maktablarda dars berishgan yoki xizmat qilishgan, kitoblardan 
muqaddas oyatlarni o‘qiganlar, ularning mazmunini sharhlaganlar va hokazo. 
Sharqona an’analarga ko‘ra, insonni maqsadga axloqiy va vatanparvarlik 
fazilatlari orqali erishishga yo‘naltiradigan adabiy-badiiy asarlar tarbiyaning 
asosiy manbalari hisoblangan. Ayollar barcha ta’lim qobiliyatlari va tarbiyaviy 

---

219 
fazilatlarni farzandlari orqali barcha avlodlarga yetkazishning asosiy bo‘g‘ini 
sifatida o‘z maqomini yo‘qotmagan. Hatto ba’zi ertaklarning motivlaridan 
ularning o‘zlari o‘tmishdoshlari haqida ertaklar yaratib, o‘z farzandlarini yaxshi 
fikr va niyatlar, jasorat va aql-idrok orqali baxtli hayotga ilhomlantirgan deb 
taxmin qilish mumkin. 
Ayol hamon odatdagidek mahorat maktablarida ezgu maqsadga erishishda, 
uy ishlarini olib borishda, o‘zining kasbiy fazilatlariga tayanadi. Ayollar tut yoki 
paxtani qayta ishlaydi, paxtadan va ipakdan mato to‘qadi, uy uchun turli xil 
kiyim va anjomlar tikadi, matolarga naqshlar chizadi va qo‘llaydi, teridan har xil 
buyumlar va poyabzal tayyorlaydi, oltin va oddiy iplar bilan kashta tikadi va 
to‘qilgan anjomlar, paypoq, bosh kiyim va sharflarni hayotning ma’naviy 
mazmunini boyitishga yo‘naltiradi. 
Boshqa tomondan islomiy jamiyatlarda mavjud bo‘lgan noto‘g‘ri madaniy 
dasturlar bu davlatlarda ayollarning nomunosib vaz’iyatlarga yuzma-yuz 
bo‘lishlari sababiga aylangan va bu esa mazkur jamiyatning diniy ayrim 
ahkomlarining noto‘g‘ri odob-an’analari va xurofotlari bilan aralashib 
qolganligining belgisi edi. Masalan, ayrim mamlakatlarda oiladagi qo‘pollik, 
ya’ni qizlarga qarshi kamsitish, zudlik bilan turmushga chiqish, ularning 
savodxonligiga muxolifat qilish kabi narsalar qabilalarning urf-odatlaridan ildiz 
oladi va islom mubin diniga tegishli emas.
Qadimiy urf-odatlar dunyoning ayrim mintaqalarida, ayniqsa qishloqlarida 
ayollarni meros olish haq-huquqlaridan mahrum etishgan va shu tartib bilan vafot 
etgan shaxsdan qolgan barcha mol-mulk faqat bu oilaning erkaklariga nasib 
qilardi. Holbuki, Qur’oni majidda har bir erkak va ayol merosining hissasini 
ochiq aniqlab berilgan. 
Islom dinining afzalliklaridan biri bu jamiyatlarning to‘g‘ri rasm-rusum, 
urf-odatlari va madaniyatlariga hurmat–ehtirom zohir etishdir. Ayni holda 
jamiyatning noto‘g‘ri rasm-rusum va odatlarini qayta ko‘rib chiqib isloh etadi. 

---

220 
Bu esa tarixning turli davralarida, illohiy anbiyolar zuhur topish vaqtida amalga 
oshirilgan bir harakat sanaladi.
Ayollarning ilm olishlari masalasida, yuqorida aytib o‘tganimizdek, ayol va 
erkak musulmonlarga ilm o‘rganmoq farzi ayndir, deb belgilab qo‘yilgan. 
Qur’onda faqatgina ayollarning o‘ziga xos, fitratiga muvofiq kelgan Allohning 
xitoblaridan tashqari (masalan, avratlarini to‘sish, bola emizish, idda muddati, 
taloq to‘g‘risida va hokazo) qolgan barcha oyatlar Alloh taoloning bashariyatga, 
erkag-u ayolga qilgan xitoblari hisoblanadi.
Ilm haqidagi chaqiriqlar ham shular jumlasidandir. Islomda iymondan 
keyingi farzi aynlardan biri ilm olishlikdir (“farz” bajarilishi shart degan ma’noni 
ham anglatadi). Zero, Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga yetkazgan birinchi kalom ham 
“O‘qi!” bo‘lgan. Chunki, diniy ta’limotga ko‘ra, Alloh taolo bandasini tafakkur 
qilib, borliqqa qarab, tahlil bilan O‘zini tanishini xohlaydi. Ko‘r-ko‘rona iymon 
keltirishlikni xush ko‘rmaydi.
Islom olamida birinchi darsxonalar, madrasa va masjidlar ochilib, diniy va 
boshqa bilimlarni tahsil etishda ayol-erkak ajratilmagan. Chunki Islomda ilm 
olishda ayol-erkak tengdir. Shu fikrimizga dalil sifatida Imom Saraxsiy (r.a.)ning 
marhamatini keltirsak maqsadga muvofiq bo‘lar edi: “Alloh taologa iymondan 
so‘ng, eng quvvatli farz – ilm talab etishdir. Chunki Rasululloh (s.a.v.): “Ilm 
talab etmoq har musulmon erkak va ayol uchun farzdir”, deb buyurganlar. 
Islom ta’limotida ilm – nubuvvatning merosi hisoblanadi. Payg‘ambarlar 
ilmni meros qoldiradilar. Erkaklar nubuvvat merosida qanchalik haq sohibi 
bo‘lsalar, ayollar ham shunchalik haq sohibidirlar, deb talqin etiladi. 
Shubhasiz, shariatning uch amal tayanchi bor. Bular: ilm, amal, ixlos. Shu 
uch ju’zdan har biri haqiqiylashsa, shariat haqiqiylashadi. Bir kishida bu uch ju’z 
bilan shariat vujudga kelsa, Alloh roziligi qozonilgan bo‘ladi. 
To‘rt xalifa zamonlari o‘tib ketgach, Islom davlatlarida soxta din peshvolari 
tarafidan ayollarning ilm olishini ta’qiqlaydigan uydirma hadislar ham yuzaga 
keldi. Holbuki, Rasululloh (s.a.v.) va Horun ar-Rashid davrlarida ayollar ilm 

---

221 
tahsilining cho‘qqisida bo‘lganlar. Kimki “Muslima ayollarning ilm olishini din 
ta’qiqlagan yoki ta’qiqlaydi” iddaosini ilgari sursa, bilingizki, u kimsa Islomga 
xiyonat etgan. 
Islom keltirgan ilm inqilobi ayollar uchun bir najot eshigidir. Madinada 
yangi tuzilgan Islom jamiyati va davlatida o‘qib-yozadigan ayollar ham oz 
emasdi. Mashhur sahobiya Ash-Shifo binti Abdulloh al-Adaviyya islomdan 
avval o‘qish-yozishni bilardi. So‘ng bir qancha sahobiyalarga o‘rgatdi (masalan, 
Hafsa binti Umar al-Foruq). O‘zi shu tariqa islomda ilk muallima bo‘ldi. Ash-
Shifodan tashqari o‘qish-yozishni biladigan Hazrat Oisha, Hafsa, Ummu Salama, 
Karima bintul Miqdol, Ummu Gulsum binti Uqba va Oisha binti Sa’d kabi 
sahobiyalar zikr etilgan. Ular Muhammad (s.a.v.) so‘zlarini tushunib olib, 
odamlarga yetkazar edilar. 
Olima sahobalar yonida shoiralar ham bor edi. Hazrati Payg‘ambar (s.a.v.) 
qizi Fotima az-Zahroning sut qarindoshi Ash-Shayma bintul Horis as-Sa’diyya, 
Al-Hafsa binti Amr ibnish-Sharid, Atiqa binti Zayd va Najiya binti Jundub al-
Aslomiy shoira sahoba ayollar edilar. Tarixda Islom olamida mashhur ayollar 
Misr, Ispaniya va Afrikadagi mamlakatlarning bir qanchasiga daxldorlar. Molik 
bin Anasdan rivoyat etgan Obida al-Madaniyya, Imom Buxoriyning “Al-jome as-
sahih”ini Makkada rivoyat etgan Karima al-Marvaziyya mashhurdirlar. 
Tasavvuf sohasida ham ko‘zga ko‘ringan ayollar bo‘lgan, bulardan 
mashhurlari Robia al-Adaviyya, andalusiyalik Fotimalar ma’lum. 
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan manbalarning ma’lumotlari, 
adabiyotlardagi mulohazalar tahliliga tayanib, qadimgi zamon ayollar ta’lim 
tarbiyasidagi pedagogik omillar bo‘yicha ilmiy izlanishni tarkibiy qismi sifatida 
ayollar ta’lim va tarbiyasi tizimining shakllanishiga islom dinining ta’siri haqida 
shunday xulosa qilish mumkinki, aslida islom ta’limotida ayollar ta’limiga 
deyarli to‘siq yo‘q. Bu boradagi muammo asosan inson omiliga bog‘liq bo‘lib, 
islomning qayerda va qanday talqin etilishiga nisbatan tasvirlangan. Aksincha, 
islom ta’limotining ta’lim olishga, ta’limni tashkil etishga bo‘lgan munosabatida 

---

222 
axloqiy tarbiya bilan bog‘liq pedagogik omillarni talaygina ko‘rishimiz mumkin. 
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan manbalarning ma’lumotlari, adabiyotlardagi 
mulohazalar tahliliga tayanib, qadimgi zamon ayollar ta’lim tarbiyasidagi 
pedagogik omillar bo‘yicha ilmiy izlanishni tarkibiy qismi sifatida ayollar ta’lim 
va tarbiyasi tizimining shakllanishiga islom dinining ta’siri haqida shunday 
xulosa qilish mumkinki, aslida islom ta’limotida ayollar ta’limiga deyarli to‘siq 
yo‘q. Bu boradagi muammo asosan inson omiliga bog‘liq bo‘lib, islomning 
qaerda va qanday talqin etilishiga nisbatan tasvirlangan. Aksincha, islom 
ta’limotining ta’lim olishga, ta’limni tashkil etishga bo‘lgan munosabatida 
axloqiy tarbiya bilan bog‘liq pedagogik omillarni talaygina ko‘rishimiz mumkin.