Innovatsiyalar vazirligi toshkent amaliy fanlar universiteti

 
2.2.O‘zbek tilida tovush qoliplari va tarqalishi 
O‘zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabatlari bo‘g‘in tarkibi sifatida 
tavsiflanadi. O‘zbek tilidagi fonologik qoida va qoliplarni tushunishda bo‘g‘in 
tuzilishi hal qiluvchi ahamiyatga egBo'g'in odatda boshlanish, yadro va kodadan 
iborat. Boshlanish boʻgʻinning boshlangʻich undosh yoki undosh toʻplamini 
bildiradi, yadro odatda unli yoki sonorant, koda esa oxirgi undosh yoki undosh 
turkumdan iborat. (Zokirov, 2015 yil) 
1. Bo‘g‘in tuzilishi 
So‘z urg‘usi o‘zbek fonetikasi va fonologiyasida hal qiluvchi ahamiyatga egBu 
so'zning ma'nosi va idrokiga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan so'zlardagi 
bo'g'inlarning urg'usini anglatadi. O‘zbek tilidagi so‘zlardagi urg‘u o‘zboshimchalik 
bilan emas, balki ma’lum qoidalar bilan boshqarilishi kuzatilgan. Masalan, o‘zbek 
tilining aksariyat so‘zlarida urg‘u bosh bo‘g‘inga tushadi, lekin urg‘u ikkinchi yoki 
uchinchi bo‘g‘inga qo‘yiladigan holatlar ham mavjud. O‘zbek tilidagi so‘z urg‘usini 

---

15 
o‘rganish tilning fonetik va fonologik tuzilishi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. 
(muallifning familiyasi, yili) 
2. So‘z urg‘usi 
Intonatsiya qoliplari gapning emotsional va lingvistik ma’nolarini ifodalashi bilan 
o‘zbek fonetikasida katta o‘rin tutadi. Mualliflar (Xojimatova, Ro'ziyeva, & 
Baxromova, 2020) intonatsiya naqshlari balandlik, urg'u va ritmdan iborat ekanligini 
ta'kidlaydilar. Ohang o'zgarishi ayniqsa muhimdir, chunki ular turli xil his-tuyg'ular 
va munosabatlarni ifodalashga imkon beradi. Qolaversa, o‘zbek tilidagi urg‘u, 
birinchi navbatda, so‘z ko‘lami bilan bog‘liq bo‘lib, ritm esa tilning umumiy oqimi 
va ohangdorligiga xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligida intonatsiya qoliplari og‘zaki 
nutq so‘zlash va izohlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. 
3. Intonatsiya naqshlari 
O‘zbek tilshunosligida fonemalarning tavsifi, tovush va talaffuz munosabati 
atroflicha o‘rganiladi. 
Qalandarov (2017) fikricha, fonetika tildagi nutq tovushlarini turkumlash va tahlil 
qilish bilan shug‘ullanadi. U ma'lum bir til hamjamiyatida ma'noni bildiruvchi o'ziga 
xos tovushlar yoki fonemalarni aniqlashga qaratilgan. Toshxo‘jaev (2019) 
qo‘shimcha qiladiki, fonemalarni tushunish tadqiqotchilarga o‘zbek tili 
tuzilmalarida tovush hosil qilish va idrok etishning tizimli qonuniyatlarini o‘rganish 
imkonini beradi. 
O‘zbek fonetikasi va fonologiyasidagi muammolar va o‘zgarishlar tilning lingvistik 
murakkabligini aks ettiradi. /sh/, /ch/ va /gʻ/ kabi noyob fonemalarning mavjudligi 
oʻquvchilar uchun qiyinchilik tugʻdiradi. Bundan tashqari, turli unli sifatlar va 
ohanglarning kontrastli ishlatilishi murakkablikni oshiradi.
________________________ 
Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995, 82-94-
betlar.

---

16