Innovatsiyalar vazirligi toshkent amaliy fanlar universiteti

III. BOB. O‘ZBEK FONETIKASIGA O‘RINDOSH SO‘ZLARNING TA’SIRI 
Oʻzbek talaffuzidagi dialektal oʻzgarishlar mamlakat lingvistik landshaftida katta rol 
oʻynaydi, buning natijasida turli mintaqalarda fonetik farqlar yuzaga keladi. Bu 
xilma-xillikni muayyan fonema va tovushlarning talaffuzida kuzatish mumkin. 
Masalan, Toshkent viloyatida /ʃ/ fonemasi [s] tarzida talaffuz qilinsa, Farg‘ona 
vodiysida [ʃ] tarzida talaffuz qilinishi mumkin. Bu dialektal farqlar o‘zbek tilining 
fonetik va fonologik jihatlarini o‘rganishning muhimligini ko‘rsatadi, chunki ular 
mamlakat ichidagi tillarning boy rang-barangligiga hissa qo‘shadi (To‘raeva, 2015). 
O‘zbek talaffuzidagi dialektal o‘zgarishlar 
O‘zbek tili fonetikasiga o‘rin olgan so‘zlar katta ta’sir ko‘rsatgan. Xorijiy so‘zlar 
o‘zbek lug‘atiga o‘zlashar ekan, ular o‘zlari bilan ona o‘zbek tili fonetik tizimida 
mavjud bo‘lmagan o‘ziga xos tovush va fonetik tuzilmalarni olib keladi. Bu hodisani 
oʻzbek tili fonemik inventarining kengayishi, [p], [j], [v] kabi tovushlarning kirib 
kelishida kuzatish mumkin (Joʻraboev, 2015). Qo‘shma so‘zlarning kiritilishi 
nafaqat tilning fonetik xilma-xilligini boyitibgina qolmay, balki ona tilida 
so‘zlashuvchilarga ushbu xorijiy tovush naqshlarini aniq yaratishda qiyinchiliklar 
tug‘dirdi.O‘zbek fonetikasini o‘zlashtirishda ona tili bo‘lmaganlar duch keladigan 
qiyinchiliklar til fonema va tovush tizimining murakkab tabiatidan kelib chiqadi. 
Aniq unli va undosh tovushlar, shuningdek, undoshlar klasterlarining mavjudligi 
o'quvchilar uchun qiyinchilik tug'diradi. Abdullaev (2016) fikriga ko'ra, ona tili 
bo'lmaganlar duch keladigan alohida to'siqlardan biri /t/ va /tʃ/ tovushlari orasidagi 
farqdir. Fonetik diskriminatsiyadagi bu qiyinchilik ko'plab o'quvchilarning ona 
tillarida /tʃ/ tovushining yo'qligi tufayli yuzaga keladi. 
Ona tili bo‘lmaganlar o‘zbek fonetikasini o‘zlashtirishda duch keladigan 
qiyinchiliklar 
O‘zbek fonetikasi va fonologiyasi sohasida tadqiqotchilar fonema va fonetik 
tovushlar o‘rtasidagi munosabatni tavsiflash va tahlil qilishga katta e’tibor 
berganlar. Atoqli olimlardan biri Abdullaev (2018) o‘zbek tilidagi fonematik 
tizimlarning to‘g‘ri tavsifini o‘rnatish uchun batafsil tadqiqotlar olib borish 
muhimligini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, u fonetik xususiyatlar va tovush 

---

17 
naqshlarini har tomonlama tushunish tilshunoslik tadqiqotlari uchun ham, til 
pedagogikasi uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini ta'kidlaydi. 
Shunday ekan, o‘zbek tilining nozik jihatlarini to‘liq anglash uchun fonemik va 
fonetik darajalarni chuqur o‘rganish zarur (Abdullaev, 2018). 
Xulosa qilib aytganda, tadqiqot o‘zbek tilshunosligida fonema va tovush 
munosabatini o‘rganib chiqdi. Topilmalar o‘zbek tilida undoshlar, unlilar va 
diftonglardan iborat murakkab fonematik tizimga ega ekanligini aniqladi. 
Tadqiqotda oʻzbek tovushlarining oʻziga xos xususiyatlari va ularning fonematik 
ifodalanishi ham yoritilgan. Bundan tashqari, tilni samarali o‘rgatish va o‘rganish 
uchun ushbu fonetik xususiyatlarni tushunish muhimligini ta’kidladi (Karimov, 
2020). 
Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til 
egalarining ma'lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. Har bir fonema 
so'zlovchilar ongida o'z tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudqa kelqan 
maxsus "akustik artikulyatsion portret" yoki "tovushlar obrazi" sifatida saqlanadi. 
Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik 
xususiyatlari asosida shakllanadi. Artikulyatsion belqilar muayyan tovushlarni 
talaffuz qilish uchun nutq a'zolarining bir xildagi harakatga moslashgan avtomatik, 
standart holatlari haqidagi tasavvur bo'lsa, akustik belgilar sifatida bir turdagi 
tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori tushuniladi. 
Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til 
egalarining ma'lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. Har bir fonema 
so'zlovchilar ongida o'z tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudqa kelqan 
maxsus "akustik artikulyatsion portret" yoki "tovushlar obrazi" sifatida saqlanadi. 
Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik 
xususiyatlari asosida shakllanadi. Artikulyatsion belqilar muayyan tovushlarni 
talaffuz qilish uchun nutq a'zolarining bir xildagi harakatga moslashgan avtomatik, 
standart holatlari haqidagi tasavvur bo'lsa, akustik belgilar sifatida bir turdagi 
tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori tushuniladi. 

---

18