Innovatsiyalar vazirligi toshkent amaliy fanlar universiteti

2.1.O‘zbek fonemasi va tovush munosabatlarining tavsifi 
O‘zbek tilini o‘rganishda fonemik tahlil hal qiluvchi o‘rin tutadi. Bu tilshunoslarga 
o‘zbek tilidagi alohida fonemalarni va ularga mos keladigan allofonemalarni 
aniqlash va tahlil qilish imkonini beradi. Har bir tovushning fonetik xususiyatlarini 
o‘rganib, tadqiqotchilar tilning fonologik qoidalari va jarayonlari haqida 
tushunchaga ega bo‘ladilar. Masalan, Abduali va boshqalarning tadqiqotlari. (2009) 
va Qobilov (2017) o‘zbek tilining fonematik tahlilini batafsil bayon qilib, unli va 
undosh fonemalari, bo‘g‘in tuzilishi va fonotaktikasi haqida qimmatli ma’lumotlarni 
taqdim etadi. Bunday tahlillar o‘zbek tilidagi tovush tizimini va uning boshqa turkiy 
tillar bilan aloqasini yaxshiroq tushunishga xizmat qiladi. 
O‘zbek tilida fonematik tahlil 
Minimal juftliklar oʻzbek tili fonetika va fonetikasini oʻrganishda muhim jihatdir. 
Minimal juftliklar faqat bitta fonema bilan farq qiluvchi ikkita so'zdan iborat bo'lib, 
alohida ma'nolarni yaratishda alohida tovushlarning ahamiyatini ta'kidlaydi. Bu 
juftliklar tadqiqotchilarga oʻzbek tilining fonemik inventarini tushunish uchun 
soʻzlar orasidagi minimal kontrastlarni oʻrganib, fonetik va fonemik tizimlarni tahlil 
qilish imkonini beradi. (muallifning familiyasi, yili) 
1. Minimal juftliklar 
Allofonemlar - ma'lum bir tildagi so'zning ma'nosini o'zgartirmaydigan fonemaning 
o'zgarishi. Ularga odatda atrofdagi tovushlar yoki fonetik muhit ta'sir qiladi. 
Masalan, o‘zbek tilida jarangli alveolyar affrikat /dʒ/ ikkita allofonga ega: [dʒ] va 

---

14 
[ʤ]. Birinchisi so'zning bosh holatida, ikkinchisi esa unlidan oldin so'zning ichki 
holatida keladi. Bu farq o‘zbek fonetikasidagi o‘ziga xos talaffuz qoidalarini 
tushunish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega (Tofikov, 2017). 
2. Allofonlar 
O‘zbek tilidagi tovush qoliplari va tarqalishi tilning fonetika va fonologiyasini 
tushunishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Tovushlarning tarqalishi fonologik muhit, 
morfologik tuzilish va paydo bo'lish chastotasi kabi turli omillar bilan belgilanadi. 
Misol uchun, ba'zi fonemalarning boshlang'ich, medial yoki oxirgi pozitsiyalarda 
mavjudligi so'zning ma'nosini sezilarli darajada o'zgartirishi mumkin (Fayzieva, 
2015). Qolaversa, oʻzbek tilidagi tovush qoliplari unlilar uygʻunligi, assimilyatsiya 
va palatalizatsiya jarayonlari bilan ajralib turadi, bu esa tilning tovush tizimini 
yanada murakkablashtirishga yordam beradi (Xalilov, 2020). Bu qoliplarni va 
ularning taqsimlanishini tushunish o‘zbek tilini o‘rganuvchilar uchun to‘g‘ri talaffuz 
va tushunishga erishish uchun zarurdir.