Innovatsiyalar vazirligi toshkent amaliy fanlar universiteti

I.BOB. O‘ZBEK FONETIKASIGA UMUMIY NUQTAI NAZARI 
Fonetikada nutq tovushlari, fonemalar va ularga mos keladigan talaffuzlarni 
o'rganish ko'rib chiqiladi. Ushbu fonetik birliklar tilni o'rganishda hal qiluvchi rol 
o'ynaydi, chunki ular tadqiqotchilarga tilda mavjud bo'lgan tovush naqshlari, 
o'zgarishlari va qoidalarini tushunishga yordam beradi. Ketford (1988) fikricha, 
fonetika nutq tovushlarining jismoniy tomonlarini, jumladan, ularni hosil qilish, 
uzatish va idrok etishni tahlil qilishda yordam beradi. Tilshunoslar fonetikani 
oʻrganish orqali turli tillarning fonologik tizimlari haqida tushunchaga ega boʻlib, 
tovush tuzilmalarini solishtirish va qarama-qarshi qoʻyish imkonini beradi. Oxir 
oqibat, fonetika til tovushlarini tushunish va aniq ifodalash uchun asos yaratadi. 
Fonetikaning ta’rifi va uning til o‘rganishdagi o‘rni 
Oʻzbek tili 22 undosh va 10 unlidan iborat oʻrtacha murakkab fonetik inventarga 
egUndosh tovushlarga jarangli va jarangsiz to‘xtashlar, frikativlar, burunlar va 
afrikatlar kiradi. Unlilar beshta oddiy va beshta qo‘shma unli tovushdan iborat. 
Shunisi e'tiborga loyiqki, o'zbek tilida unlilar uyg'unligi tizimi mavjud bo'lib, unda 
so'z ichidagi unlilar bir sinfga tegishli bo'lishi kerak. (Abdullaev, 2015) 
 
1.1. O‘zbekcha fonetik inventar 
Undosh tovushlar - tovush yo'llarida siqilish yoki yopilish natijasida hosil bo'lgan 
nutq tovushlari, natijada havo oqimi cheklanadi. O‘zbek fonetikasida undosh 
tovushlarni tavsiflashda bo‘g‘inlanish o‘rni va uslubi, tovush, geminatsiya kabi turli 
parametrlar mavjud. Masalan, [p], [b] va [m] undoshlari lablarning yopilishi 
natijasida hosil boʻlgan billabli portlovchilar boʻlsa, [s], [z] va [ʃ] havo oqimining 
tor kanali orqali hosil boʻlgan sibilantlardir. Bundan tashqari, ovozning mavjudligi 
yoki yo'qligi [t] va [d] kabi juftlarni ajratib turadi. (Irgashev, 2005 yil) 
1. Undosh tovushlar 
O‘zbek tili fonetikasi va fonologiyasida unlilar hal qiluvchi o‘rin tutadi. Ular 
cheklanmagan havo oqimi bilan va hech qanday artikulyar to'siqsiz hosil bo'lgan 
tovushlar deb ta'riflanadi. Oʻzbek tilidagi unlilar tizimi yetti unlidan iborat boʻlib, 
ularni uch toifaga boʻlish mumkin: old, markaziy va orqa unlilar. Old unlilarga /i/ 

---

8 
va /e/, markaziy unlilarga /a/, orqa unlilarga /o/, /u/, /ɔ/ va /ʌ/ kiradi. (Yusupov, 2019) 
O‘zbek tilining fonologik qoliplari va qoidalarini tushunish uchun unlilarning 
xususiyatlari va tarqalishini bilish zarur.
82-94-betlar.
2. Unli tovushlar 
Oʻzbek fonemalarining oʻziga xos belgilarini jarangsiz undoshlar va undoshlar 
uygʻunligi kabi bir qancha belgilar bilan bogʻlash mumkin. Ovozsiz undoshlar, 
jumladan, [p], [t], [k] va [q], ishlab chiqarish jarayonida tovush paychalarining 
tebranishlari yo'qligi bilan ajralib turadi (Abbosov, 2011). Bundan tashqari, oʻzbek 
tilida old va orqa unlilar turli guruhlarga boʻlingan va bir soʻz ichida yonma-yon 
yashay olmaydigan unlilar uygʻunligi namoyon boʻladi (Mustafoyev, 2017). Bu 
o‘ziga xos fonetik xususiyatlar o‘zbek tilining o‘ziga xosligini ta’minlaydi. 
O‘zbek fonemalarining o‘ziga xos xususiyatlari 
Nagimova (2015) tomonidan olib borilgan tadqiqot o‘zbek tilshunosligi fanida 
fonema va tovush munosabatlari mavzusini o‘rganadi. Muallif o‘zbek tilining 
fonetik tuzilishini tushunish muhimligini ta’kidlaydi, chunki u til ichidagi 
tovushlarni to‘g‘ri idrok etish va takrorlash imkonini beradi. Bu tushuncha ona tilida 
________________________ 
Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995,

---

9 
so‘zlashuvchilar uchun ham, o‘zbek tilini chet tili sifatida o‘rganuvchilar uchun ham 
juda muhim, chunki u samarali muloqot va talaffuzni osonlashtiradi. Nagimova ijodi 
oʻzbek fonologiyasining oʻziga xos xususiyatlarini yoritib, fonema va tovushlar 
oʻrtasidagi murakkab munosabatlar haqida tushuncha berib, tilshunoslikning keng 
sohasiga hissa qoʻshadi. 
O‘zbek tilidagi fonologik jarayonlarni o‘zlashtirish, dissimilyatsiya, metateza, 
o‘chirish kabi bir necha turlarga bo‘lish mumkin. Assimilyatsiya tovush qo'shni 
tovushga o'xshash bo'lganda sodir bo'ladi. Masalan, o‘zbek tilida yakuniy /t/ 
ko‘pincha jarangli undoshdan oldin /d/ ga o‘zlashtiriladi. Boshqa tomondan, 
dissimilyatsiya tovushning qo'shni tovushga kamroq o'xshash bo'lishi uchun 
o'zgarishini o'z ichiga oladi. Oʻzbek tilida keng tarqalgan dissimilyatsiya jarayoni 
ovozsiz toʻxtashning boshqa ikkita toʻxtash oraligʻida kelganda affrikatga oʻtishini 
/stip/ soʻzining [stʃip] boʻlishida koʻrish mumkin. Metateza - bu tovushlarning tartibi 
teskari bo'lgan jarayon. Oʻzbek tilida talaffuzni osonlashtirish uchun metateza sodir 
boʻlishi mumkin, xuddi /bir kun/ soʻzida [brə kun] boʻlib, bu yerda /r/ va /ə/ oʻrin 
almashadi. Nihoyat, o'chirish - bu ma'lum bir kontekstdagi tovushning qoldirilishi.