Innovatsiyalar vazirligi urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

1.3. Demografik о’tish konsepsiyasi.
“Demografik o’tish” tushunchasi hozirgi zamon demografiya fanida aholining takror barpo etish turlarining almashinuvini izohlash uchun qo’llaniladi. Mazkur tushuncha 1945-yilda Amerikalik demograf F.Noutstayn tomonidan takiif qilingan, biroq demografik o’tishning dastlabki konsepsiyasi 1909 - 1934-yillarda fransuz demografi A. Landri tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, “demografik inqilob” tenninini qo’llagan. Yuqorida qayd etilganidek, XIX asr oxiriga kelib shunisi aniq bo’ldiki, odamlaming tug’ilish va o’lish darajalari biologik qonunlar bilan emas, balki, ijtimoiy shart-sharoitlar bilan bog’liq bo’lib, ayni vaqtda tarixiy rivojlanish jarayonida aholi takror Ьафо bo’lishi turlarining jiddiy sifat o’zgarishlari sodir bo’la boshladi.
XIX asming oxirida aholi tug’ilishi va o’lim hollari biologik qonuniyatlargagina emas, balki sotsial shart-sharoitlar bilan bogMiq 127 holda sodir etilishi qayd etilgan. Jamiyat tarixiy rivojlanishi jarayonida aholi takror barpo bo’lishida chuqur o’zgarishlar yuz berdi. 1950-yillarga kelib, jamiyatda demografik jarayonlar (nikoh, tugilish va oiimni) boshqarish jarayoni keng tarqaldi. Jamiyat taraqqiyotida ro’y bergan yirik ijtimoiy - iqtisodiy o’zgarishlar, aholining demografik mayliga bevosita ta’sir etdi. Ayniqsa, qator davlatlarda aholining farzandlar soniga boigan munosabati o’zgardi. Ko’p bolalik o’mini o’rtacha bolalik, kam bolalik egallay boshladi. Oilani ko’p farzandga boigan talabi asta-sekin urbanizatsiya jarayoni, sanoatning rivojlanishi, ayollar bilim darajasini oshib borishi, ijtimoiy hayotdagi o4mini o’zgarib borishi bilan bogiiq holda kamaya bordi. Shuningdek, jamiyatda ilm-fanning, ayniqsa, tibbiyotning rivojlanishi, aholiga tibbiy xizmatning keng tarqahshi aholi o’rtasida oiimni keskin kamayishiga, o’rtacha umr ko’rish davrini esa uzayishiga sabab boidi. Homiladorlikni oldini oluvchi vositalar haqida bilimlar muntazam shakllanib bordi. Bu vositalardan foydalanish esa keng tarqala boshladi. Qator davlatlarda tugilishni nisbatan yuqori darajada saqlanib turishi, oiimning esa keskin kamayishi, aholi sonini birdan o’sib boiishiga sabab boidi. Bu jarayon dunyodagi rivojlanayotgan davlatlarda 1960-1970-yillarda keskin tus oldi. Aholi sonining tez suratlar bilan ko’payib borishini aholishunos olimlar “Demografik revolyutsiya” yoki “Demografik portlash”, deb atadilar. Aholining bunday tez suratlar bilan ko’payib borishi har bir davlat uchun ijtimoiy - iqtisodiy muammolami yuzaga keltirdi. Natijada ko’pgina davlatlar o’sib borayotgan aholi sonini cheklashga harakat qildilar. “Tugilishni nazorat etish” dasturi qabul qihndi va tugilish jarayoni ekzogen (“tashqi) omillar ta’sirida boshqarila boshlandi. Aholi takror barpo boiishi bir turdan ikkinchi turga o’ta boshladi. Ushbu holni yuqorida qayd etilganidek, “demografik o’tish”, deb belgilandi. Demografik o’tish jarayoni bosqichma - bosqich sodir boidi.
Demografik o’tish konsepsiyalarining umumiy elementi bu uchta yirik tarixiy davrlarda o’zlashtiruvchi (agrar va industrial iqtisodiyot mavjud jamiyat) mos ravishda to’g’ri keluvchi demografik 128 taraqqiyotning davrlashtiri 1 ishi. Shu bilan birga demografik o’tish konsepsiyalari o’zining kelib chiqish omillari va tahlil etish uslubiyotlari bilan farqlanadi. Bu hoi demografik o’tish sabablari va omillariga, mexanizmiga, yakuniy natija va universalligi darajasiga boigan qarashlaming turliligiga sabab boiadi. Ba’zi konsepsiyalarda pozitiv uslub qo’llanilib, bu demografik tarix va hozirgi demografik jarayonlarga oid empirik tadqiqotlaming qaramaqarshiliklarga egaligi sabab bo’ladi.
Ratsionalizm konsepsiyasi (Landri, J. Burjua-Pisha - Fransiya, Noutstayn, D. Kaugill, S. Enke - AQSH) shahar sanoat jamiyatida ongli ravishda farzandlar sonining cheklanishiga agrar jamiyatdagi shaxslarning reproduktiv maylining irratsionalligini qarshi qo’yadi. An’anaviy reproduktiv mayl yuqori oiim sharoitlarida demografik Ьафо boiishning ijtimoiy ehtiyojlaridan kelib chiqadi; bu ehtiyojlar yuqori tugilishni ijtimoiy sanksiyalash orqali amalga oshiriladi (shu jumladan, kontratsepsiya va abortlarga talab orqali ham); farzandlarning tugilishi oldindan belgilangan va individlarga shart, majburiy stereotiplar va ahloq namunalari orqali biriktirilgan sanaladi. Industrlashtirish oiim darajasini ancha tushiradi va bu hoi ko’p bolalikning ijtimoiy ahamiyatini pasaytirib, tugilishning kamayishiga tasir etuvchi omillami keltirib chiqaradi. Farzandlaming tugilishi individning ongli ravishda (ratsional) tanlash jarayoniga aylanib, shaxsning avtomatizatsiyalanishi kam bolalikni taqozo etadi. Mazkur boshlangich omillaming qay biriga e’tibor qaratilayotganiga ko’ra tugilishni kamaytirishning dastlabki (asosiy) omili tanlanadi va izohlanadi (industrlashtirish, urbanizatsiya, daromadlarning o’sishi, ta’lim darajasining koiarilishi, ayollaming emansipatsiyasi va h.k.), shuningdek, mexanizmi sharhlab beriladi (yuqori qatlamlardan quyilarga tarqalishi, shaharlardan qishloqlarga, sanoati rivojlangan davlatlardan qoloq mamlakatlarga). Mazkur konsepsiyaning muhim elementi, bu aholi takror barpo boiishining gemostatik tartibga solish haqidagi tushuncha (oxir - oqibatda tugilish darajasi oiim darajasi bilan belgilanadi, bogiiq). Bundan demografik o’tishning universalligi va yagona sxemasi haqida xulosa kelib chiqadi: demografik o4ishning birinchi bosqichida o’lim turining qayta qurilishi sodir bo’ladi (ekzogen o’lim qisqardi, o’lim hollarining ko’pi bolalar guruhidan katta yosh guruhlarga o’tadi, hayotning o’rtacha davomiyligi uzayadi, aholi takror barpo bo’lishining iqtisodiyot bilan bog’liqligi oshadi); ikkinchi bosqichda - tug’ilishning turi o’zgaradi. Demografik o’tishning bosqich fazalari orasidagi o’lim va tug’ilish templari mutanosibliklari ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga bogMiqf bo’lib, aholi o’sishi tezla shuvining davomiyligi va masshtablarini belgialb beradi (“demografik portlash”). Biroq, sanoati rivojlangan, shuningdek, rivojlanayotgan davlatlaming demografik tarixi demografik o’tish konsepsiyalarining mazkur guruhida asoslangan vaqtinchalik sxemalar va omiliy bog’liqliklardan ko’pincha tanishlar, o’zgacha holatlar mavjudligini ham ko’rsatadi.
Realizm konsepsiyasi - dunyoning turli hududlaridagi demografik o’tishning taraqqiyoti va tugallanishi sxemasining nazariy asosi sanalib, BMTning demografik prognozlarida qo’llaniladi. Mazkur sxema demografik koeffitsiyentlarini -13,4 %o dan ko’rsatadi. Fazalaming ajratilishi umumiy demografik koeffitsiyentlaming dinamikasiga asoslanadi va bu demografik o’tishni nafaqat aholi takror barpo bo’lishi nettokoeffitsiyentining 1 ga yaqinlashishiga qadar balki, undan ham uzoqroq muddatga, ya’ni aholi o’sishi potensiahning ta’siri tugab, soni barqarorlashganda ham kuzatish imkonini yaratadi. Demografik o’tishning birinchi fazasida (XX asr o’rtalariga kelib sanoati taraqqiy etgan davlatlar tomonidan tugatilgan) o’lim koeffitsiyentining pasayishi tug’ilish koeffitsiyentining pasayishidan oldin yuradi (ikkinchisi ba’zan umuman pasaymay, balki, о’sib borishi ham mumkin), natijada aholi tabiiy o’sishining koeffitsiyenti eng yuqori darajagacha ko’tarilishi mumkin. Ikkinchi fazada o’lim koeffitsiyenti pasayishda davom etib, eng past darajaga etadi, biroq tug’ilish koeffitsiyenti undan ham tezroq pasaygani bois aholining o’sishi asta-sekinlashadi. Uchinchi fazaga aholi qarishi bilan bog’liq bo’lgan o’lim koeffitsiyentining ko’tarilishi va ayni vaqtda tug’ilishning kamayishi xos.
Uchinchi fazaning oxiriga kelib tug’ilish koeffitsiyenti aholining oddiy takror barpo boiishi darajasiga yaqinlashadi, oiim koeffitsiyenti aholining oddiy takror barpo boiishi darajasiga yaqinlashadi, oiim koeffitsiyenti esa bu darajadan pastligicha saqlanib turadi, chunonchi yosh strukturasi hali barqarorlashmagan va past oiim xos boigan yosh guruhlari mavjud.
Nihoyat, to’rtinchi fazada oiim koeffitsiyenti ko’tariladi, tu g ilish koeffitsiyentiga yaqinlashadi, demografik barqarorlashish jarayoni tugaydi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar - 80-yillarda uchinchi fazaning yakunlovchi bosqichida boisalar, rivojlanayotgan mamlakatlaming ko’pchiligi birinchi - ikkinchi fazaning boshlanish bosqichlarida turgani kuzatilgan. Shu sababdan dunyo miqyosida uchinchi fazaning tugatilishi XXI asr o’rtalaridan awal sodir boimaydi.
Demografik oiishni izohlashdagi boshqa nazariy yo£nalish gomeostatik barqarorlashtirish g’oyasidan holi turib, tug’ilish evolyutsiyasi ning oiim dinamikasidan nisbatan mustaqilligiga asoslanadi. Amerikalik demograflar K. Devis va Dj. Bleyk 1949 - 1956-yiidagi tadqiqotlarida jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy tashkil qilinishi ko’pbolalikning subyektiv ratsionalizatsiyalashuvini keltirib chiqarishini ko’rsatdilar. Bundan maium boiadiki, tugilish turining qayta qurilishi o’lim pasayishidan ko’ra ko’proq chuqur ijtimoiy - iqtisodiy o’zgarishlarga bogiiq, mazkur o’zgarishlar ijtimoiy ishlab chiqarishning sanoat turini shakllantiradi. Avstraliyalik demograf Dj. Kolduell 1976 - 1978-yillarda demografik o’tishning quyidagi tezislarga asoslangan konsepsiyasini rivojlantirib, shakllantirdi:
1) tugilishning turi barcha jamiyatlarda iqtisodiy ratsional bo’lib, oila va oiladagi iqtisodiy munosabatlar tabiati bilan belgilanadi;
2) agrar iqtisodiyot katta oilaga asoslangan boiib, mazkur oilaga o’zaro iqtisodiy faoliyat va umumiy majburiyatlar bilan bogiiq yaqin qarindoshlar guruhidir; bunday oilada “daromadning sof yoilari” kichik avlodlardan kattalarga tomon yo’nalgan bo’lib, bu tugilish darajasining kattalashuviga zamin yaratadi; 131
3) industrial iqtisodiyot oilani jamiyatning asosiy iqtisodiy bo’gcini vazifasidan mahnim etadi; oila nuklear oilaga aylanadi, “daromadning sof yoilari” esa unda yo’nalishlami o’zgartiradi va bu farzandsizlikning maqsadga muvofiqligini keltiradi;
4) shu bilan birga an’anaviy katta oila unga xos boigan tugilish turi bilan ijtimoiy ishlab chiqarishning industrial shakllanishiga ham moslashishi mumkin;
5) demak, demografik o’tish nazariy jihatdan universal jarayon emas, uning amaliy umumiyligi esa (Sharqning rivojlanayotgan mamlakatlarida tarqalganligi nazarda tutilmoqda). G’arb mamlakatlarida vujudga kelgan dunyoqarash va turmush tarzining, ijtimoiy tuzilmasining import qilish natijasidir; biroq mazkur ko’chirib olish faqatgina jamiyatning sanoat transformatsiyasining umumiy miqyosida amalga oshirilishi mumkin.
Demografik o’tishga ahoh takror baipo boiishining tarihiy turlarining ijtimoiy asoslangan almashinuvi sifatida qaralishi - bu demografiya fanidagi muhim nazariy yo’nalishdir. Biroq uzoq muddatli samarali demografik siyosatni ishlab chiqish uchun ahoh takror barpo boiishining aniq demografik mayli tizimi, sharoitlarini tushuntirib beruvchi umum tan olingan mexanizmni ishlab chiqish lozim.

1.4. Aholi prognozining ahamiyati

Xalq xo’jaligini boshqarish va rejalashtirishning ilmiy darajasini ko’tarishda aholining kelajakdagi sonini aniqlash juda muhim hisoblanadi. Shu boisdan demogafiyaning muhim uchta asosiy vazifalaridan biri ham aholining keyingi yillardagi sonini aniqlab berishdir. Ma’lumki, aholining ko’payish istiqbolini belgilashda xilma-xil usullardan foydalaniladi. Ammo, bu usullar orqali bajarilgan hisob-kitoblar barchasi kelgusida shakllanadigan demografik tarkibni aniqlash, hudud miqyosida tabiiy ko’payish va migratsiya sonini ilmiy taxmin qilish, shahar bilan qishloq aholisi nisbatini oldindan bilish, mehnat resurslari, uning hududiy joylashishi hamda demografik tarkibini oldindan tahlil qilish kabi masalalar yechimini topish mumkin. Bunda har bir hududning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda kelgusi 20-30 yil orasini prognoz qila olishdan iboratdir.
Demografik prognoz, deganda ma’lum hudud, davlat aholisining soni, yosh-jinsiy tarkibi va demografik vaziyati istiqbolini ilmiy asoslagan holda oldindan aniqlash tushuniladi. Har qanday ijtimoiyiqtisodiy prognozlar, demografik prognoz zaminida tuziladi. Aholiga xizmat qiluvchi barcha asos iqtisodiy sohalami rivojlantirish uchun awalo, kelajakdagi aholi soni, yosh-jinsiy tarkibi, oilalar sonini bilish lozimdir. Ayniqsa, aholining yosh tarkibi bo’yicha prognozi muhim ahamiyatga egadir. Kelajakda maktabgacha bo’lgan bolalar muassa248 salari, maktablar, oliy va maxsus o’quv yurtJarini qurilishini rejalashtirish uchun, kelajakda qancha bola maktabgacha muassasalariga qatnashi mumkin, qancha bola maktab yoshiga etishi, qancha bola maktabni tugatib oliy va maxsus o’quv yurtlariga borishi haqidagi ma’lumotlar zarurdir.
Aholini yosh - jinsiy tarkibi haqidagi prognoz tibbiy xizmat ko’rsatish tizimining rivojlanishi uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Aholi yosh-jinsiy tarkibi bo’yicha tuzilgan prognoz asosida, bolalar va ayollar shifokorlari, aholining keksa guruhiga xizmat qiluvchi kardiologlar, onkologlar, nevropotologlar kabi mutaxassislar tayyorlash rejalashtiriladi.
Kelajakda yangi ish o’rinlarini tayyorlash halq xo’jalik sohalarini rivojlantirish istiqbollarini aniqlashda esa mehnat yoshidagi aholi haqidagi prognoz ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi. Umuman iqtisodiyot va aholini ijtimoiy hayoti barcha qirralarining istiqbolini rejalashtirishda shu sotsial jarayonlaming qatnashchilari, iste’molchilari hamda yaratuvchilari bo’lmish aholi guruhlari haqidagi demografik prognoz zarurdir. Aks holda kelajak uchun rejalashtirilgan har qanday ijtimoiy-iqtisodiy jarayon ijobiy natija buyurmaydi.
Demografik prognoz, demografiya fani va demografik tadqiqotlaming asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Demografik prognoz - prognoz etilayotgan davrga qarab qisqa muddatli, o’rta muddatli va uzoq muddatli boiadi.
Qisqa muddatli demografik prognoz - 5 yilga mo’ljallangan boiib, turli xo’jalik va rejalashtirish tashkilotlarida ko’proq qoilaniladi. Qisqa muddatli prognoz aniqlik darajasi nisbatan yuqori boiadi. Chunki 5 yil davomida aholini oiimi va tugilish jarayonida ham keskin o’zgarish ro’y buyurmaydi. Mehnat resurslari, farzand ko’rish yoshidagi aholi guruhi, nafaqa yoshidagi aholi guruhlari haqida ma’lumotlar aniq boiadi. Asosan tugiladigan bolalar soni maxsus hisob-kitoblar uslublar orqali hisoblanadi.
Q’rta muddatli demografik prognozlar - 30 yilgacha bo’lgan davr uchun hisoblanadi. Ushbu prognozda aholini tugilishi va oiim jarayonlarida aholi migratsiyasi sodir boiishi mumkin boigan o’zgarishlar ilmiy asosda o’rganiladi va prognoz tuzishda hisobga olinadi.
Uzoq muddatli demografik prognozlar - 30-60 va undan uzoq yilga moijallanadi. Bunday prognozlar aholi tugilishi va oiimining kelajakdagi o’zgarishlari haqidagi gipotezalarga asoslanadi. Uzoq muddatli demografik prognozda aholi migratsiyasini hisobga olish bir muncha murakkab boiadi. Chunki aholi migratsiyasi ijtimoiyiqtisodiy o’zgarishlar bilan birqatorda jamiyatda, tabiatda yuz bergan tasodifiy jarayonlar bilan ham bogiiqdir. Shu tufayli uzoq, muddatli demografik prognozlarning aniqlik darajasi nisbatan pastroq boiishi mumkin. Demografik prognoz asosida sayyoramiz aholisining kelajakda kutilayotgan soni haqida maiumotlar ishlab chiqilgan.
Ilmiy manbalarda qayd etilishicha, sayyoramiz aholisi XXI asr davomida ham muntazam ko’payib borar ekan. Lekin dunyo aholisining ko’payish sur’ati XX asrga nisbatan ancha past darajda sodir boiishi kutilmoqda. Maiumki, XX asrda dunyoda asosan aholining kengaygan takror barpo boiish turi faoliyat ko’rsatgan. ya’ni tugilish yuqori darajada boiib oiim esa asta-sekin kamayib borgan. Bu hoi 1960 - 1970-yillarda dunyo aholisi juda tez sur’at bilan o’sib borishida yuqorida qayd etilganidek, “demografik portlpsh”ga olib kelgan. XXI asrda esa aholining takror barpo boiishi qisqargan turga 250 o etadi. O qim ning k a m a y ib borishi davomida tug’ilish ham keskin kamayib ketadi. Farzandlar tugcilishi deyarli to’la nazorat etiladi.
Dunyo aholisining kelajakdagi soni haqida BMT, Halqaro tizimiy tahlil instituti N A S A va dunyo banki kabi nufuzli tashkilotlar tomonidan ma’lumotlar ishlab chiqilgan.
Dunyo aholisining prognozi juda keng, atroflicha retrospektiv tahlil asosida yaratilgan. 1950-yildan boshlab dunyo va uning alohida hududlarining demografik holati ilmiy o’rganilgan. Tug’ilish va o’lim jarayonlari aholining demografik mayli, hududning ijtimoiyiqtisodiy hayotida kutilayotgan o’zgarishlar ham aholi sonini prognoz etishda asosiy omillar sifatida o’rganilgan va prognozda hisobga olingan. Dunyo aholisining prognozida hududiy xususiyatlar mavjud. Bu xususiyatlar hududning demografik tarixiga mavjud demografik vaziyatga va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga bog’liqdir.
Sayyoramiz aholisining soni XXI asming dastlabki 10 yilligida (2009-y) 6,8 millardan oshdi. Bu ko’rsatkich 2025-yilda 8,5 millardni, 2010 yilda 11,7 milliardni tashkil etishi qayd etilmoqda. Demak yer shari aholisi XXI asrda ham XX asrga nisbatan sustroq bo’lsada ko’payib borar ekan. Lekin aholining ko’payishi kelajakda dunyoning barcha hududlarida ham bir me’yorda kechmaydi. Demografik prognozlar guvohlik buyurishicha, ba’zi hududlarda demografik rivojlanishda progressiv xususiyatlar (aholi sonini muntazam ko’payib borishi) kuzatilsa, ba’zi hududlarda esa regressiv 251 (aholi sonining kamayib borishi) holatlari sodir bo’lishi kutilmoqda. Afrika aholisi XXI asr boshidan XXI asrning o’rtalariga qadar ikki barobar ko’payishi prognoz etilgan. Afrika hududi aholisi 2009-yili 999 mln. rishini tashkil etgan bo’lsa, 2050-yilda esa bu ko’rsatkich 1,994 mlnga etar ekan. Ushbu davrda Amerika aholisi 920 mln. kishidan 1205 mln. kishiga, Osiyo aholisi 4117 mlndan, 5461 mlnkishiga, Avstraliya va Okeaniya aholisi 36 mlndan 58 mln kishiga etishi prognoz etilgan. Faqat Yevropa hududida ushbu davrda aholi sonining 738 mlndan 702 mlnga kamayishi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Demografik prognoz ma’lumotlari bo’yicha, 2025-yilda dunyo aholisi ko’payishining faqat 5 foizga yaqini Shimoliy yarira sharda joylashgan rivojlangan davlatlar hissasiga to’g’ri keladi. Mazkur davlatlarda aholi o’sishi tug’ilish hisobiga emas, balki, aholi o’limining kamayishi hamda aholi umr ko’rish muddatining uzayishi (o’rtacha73 yoshdan 79 yoshgacha) hisobiga sodir bo’ ladi. Tug’ilish juda kamayib borib, har bir ayolning farzand ko’rish davrida (15-49 yosh) ko’rgan bolalari o’rtacha 1,9 ni tashkil etadi. G’arbiy Yevropada esa bu ko’rsatkich 1,5, Sharqiy Yevropada ham tug’ilish “ Population Reference Bureau. 2008. World Population Data Sheet 252 o’z tarixidagi eng past darajaga tushadi. Germaniya, Daniya Shvetsiya, Avstriya davlatlarida kutilayotgan depopulyatsiya (aholining kamayib ketishi) immigratsiya hisobiga bartaraf etilishi kutilmoqda. 2010-2025-yillarda dunyo aholisining o’sib borishining 90-95 foizi Osiyo Afrika va Lotin Amerikasidagi rivojlanayotgan davlatlar xissasiga to’g’ri keladi. Lekin XXI asming dastlabki choragida rivojlanayotgan davlatlar aholisi ko’payishida juda katta hududiy tafovutlar boiishi qayd etilmoqda. Agar Lotin Amerikasi bo’yicha kelajakda aholi sonining o’rtacha yillik o4sib borishi 2,1 foizni tashkil etsa, Umgvayda bu koisatkich 1 foizni, Markaziy Amerikada - 2.3, Paragvayda 3 foizni tashkil etadi. Lotin Amerikasi aholisi 2001- 2025-yillarda 525 million kishidan 760 million kishiga etadi. Ana shunday jarayonni Osiyo hududida ham kuzatish mumkin. Sharqiy Osiyo davlatlarida kelajakda aholi soni har yili o’rtacha 1,3 foizdan ko’payib borsa, Janubiy - Sharqiy Osiyoda aholining yillik o’sishi o’rtacha 1,9 foizni Janubiy Osiyoda - 2,3. G’arbiy Osiyoda esa 2,7 foizni tashkil etadi.
XULOSA
Ushbu kurs ishidan xulosa shuki aholi sonining me’yordan oshib ketishi ham yoki kamayib ketishi ham salbiy holatlarni keltirib chiqaradi. Masalan aholi soni oshib ketishi natijasida oziq – ovqat ta’qchilliqi kelib chiqadi, tabiiy ozuqa yetishmovchiligi oqibatida sun’iy, GMO mahsulotlargan bo’lgan ehtiyoj ortib ketadi bu esa o’z navbatida insonlar orasida turli kasalliklar paydo bo’lishiga olib keladi. Aholining keskin kamayib ketishi esa inson populyatsiya yo’qolishi kabi holatlarni olib kelishi mumkin. Ushbu kurs ishida aynan shu muammolarni bartaraf qilish kabi chora tadbirlarga to’xtalib o’tildi.