Инсон табиатда дунёга келиб, жамиятга камол топар экан, шубҳасиз, тарбиянинг турли восита- ларидан фойдаланади. Маънавият тарбиясидаги эътикод тушунчасини ана шундай тарбия воси- таларидан деб кўрсатиш мумкин

Тадкикот объекти. Олий таълим тизимида шахс маънавий эхтиёжларини тадкик этиш ҳамда шахс маънавий эхтиёжларини қондиришда таъ- лим ва тарбиянинг узвийликда олиб борилиши жараени.
Тадқиқотда қўлланиладиган усуллар. Шахс маънавий эхтиежларини кондиришда таълим- тарбиянинг заруриятини урганишга комплекс ендашув, тарихийлик, мантиқийлик тизимли лик тамойиллари асосида киесий тахлил, кузатув ва психодиагностик усуллар хамда маҳаллий тадкикотларда татбик қилинганлик ҳолатини аниқлашда фойдаланиладиган фактологик таҳлил усули қўлланилди.
Мавзу бўйича бошка олимлар илмий асарларининг кискача тахлили. Инсон фаолиятининг фаоллиги инсоният маънавиятини махсули билан богликлигини ифодалаб, маънавий эхтиежларни юзага келтиради Маъна- вий эхтиежлар тугрисида мулохаза юритилганда унинг ижтимоий илдизлари кишилик тарихининг Дастлабки манбалари билан узвий боғланиб кетишини таъкидлаб ўтиш лозим.
Таниқли олим Э.Гозиевнинг¹ таъкидлашича, ижтимоий жамият томонидан ўз фуқаролари олдига қуйилаётган талабларига, жамиятнинг хукук асосларига, халк анъаналарига, юриш- туриш коидаларига, маънавият ва кадрият тизи- мига, маслак ва дунёкараш мохиятига мос туша- диган эхтиежлар юксак онглилик, ижтимоий фаоллик маънавий камолот учун хизмат қилади. жамият тараккиетининг мухим мезонларидан бири булиб маданий эхтиежларни тугилиш ва уларни кондирилиш даражаси ва маънавиятни эгаллашдаги роли хисобланади.
В М Каримова²жамиятнинг тараккиёт боскичларига биноан табиий эхтиёжларни кондиришнинг янгидан-янги янада такомиллаш- ган воситалари пайдо булиб бормокда" деб таъкидлайди
С.Л.Рубинштейннинг³ фикрича, инсонда манавий ехтёжлар турмуш тажрибаси ортиши билим савияси кенгайиши, махсус машклар эгалланиши, ижтимоий хаёт коидаларига узлуксиз равишда риоя килиши, нарса ва ходисаларга муносабати ўзгариши туфайли ривожлана боради.
Шарк мутафаккирлари таълимни хеч качон тарбиядан ажратиб кўришмаган. Шарк халкларининг ўзига хос хусусияти яна шундан иборатки, нафақат тар- бия таълимдан ажратилмаган, балки таълимда шахс ривожланишида миллий ўзига хослик ҳам алохида кўрилмаган. Миллий ўзига хослик факат бирон-бир тилни (масалан русча, арабча ўзбекча, форсча) ўрганилгандагина эьтиборга олинган.
Албатта, укув-тарбия жараёнини, ривожла- нишни айрича куриб булмайди. Аммо, купгина накллар мохиятидан маълумки, бу бутун жараён алохида қирралар сифатида ҳам эътироф этил- ган. Масалан, «Олим, бўлиш осон, одам бўлиш кийин» иборасини олиб курайлик. Яъни одам бир канча билимлар, куникмалар ва малакалар сохиби бўлгани билан у ҳаётда ўз ўрнини топол- маслиги, шахс сифатида шакллана билмаслиги мумкин
Маънавий кадриятларни бой тарихий маданий мерос сифатида ўрганишнинг самарали андозаси катор педагогик шартларга таянган ҳолда яратилади. Бу ўринда олий таълим муас сасаларида ўрганиладиган фанларнинг уму- мий характери укув машғулотлари жараёнида ўрганиладиган мавзунинг маънавий кадриятларни урганишдаги имкониятлари; тала- банинг маънавий талаби, кизикиши ва маънавий маданият даражаси талаба маънавий эхтиёжи ва ўкитувчи савияси таълим мазмунида дарс- нинг таълимий тарбиявий ва ривожлантирувчи хусусиятларига иклит жараëн сифатида муносабат дарс шакллари, усул ва воситаларининг талаба маънавий маданиятини тарбиялаш сама- радорлигини таъминлашга хизмат кила олиш даражаси умуминсоний ва миллий қадриятлар муштараклиги асосида талабалар маънавий маданиятни шакллантириш, талабаларнинг еш ва рухий хусусиятларини хисобга олиш, турмуш тарзи (оила муҳити, савияси ҳудудий яшаш жойи ва ҳоказо): таълим-тарбия мазмунининг узаро давр талабига мослик даражаси (дастур, дарслик ўқув-услубий кулланмалар, маърифий манбалар) хисобга олинади. Юқорида келтирилган барча омиллар тарбия жараенининг таълим жара- ени билан бирлигида олиб борилишига хизмат килади.
Шундай қилиб, таълим ва тарбиянинг узвийликда олиб борилишини таъминлашда куйидагиларга эътибор қаратиш лозим хисобланади¹.
ҳар қандай мавзудаги ўкув машгулотини ўтказишда мавзунинг тарбиявий аҳамиятга эга булган жиҳатларини ёритиш тарбиявий ахамиятга вокейликка асосланиш эга булган
талабаларнинг маънавий эхтиёжларини синчковлик билан ўрганиб мос ҳолда ҳаракат килиш
талабаларнинг еши, умумий савиясига мослигини инобатга олиш:
талаба билим савияси, мантиқий фикрлаш даражасининг ўсиши, тарбиясига таъсирини аниклаш;
талабанинг шахсий хислатларини шакллантириш, олиб бориладиган тарбиявий ишларни тадкик этиш.
Бу жараенларни ёритиш давомида таълим ва тарбия бир-бирига уйгунлашиб кетганлигини бир-бирини боглайдиган жуда нозик айрим колатларда жуда хам ингичка кўприклар мав- худлигини эсда тутиш керак.
Таьлим ва тарбия жараенларининг ажралмас кисмларидан бири таълим мазмуни шахсий хис- хатларини тарбиялашнинг катта имкониятларига гидадир
Замонавий талқинда таълим-тарбия жараёни китувчи ва талабалар ўртасида муайян максадга кишишга қаратилган самарали камкорлик демакдир². Зеро таълим-тарбия жараёнида укитувчи ва талабаларнинг биргаликдаги фаолиотлари ташкил килинади. Ягона максад унга эришиш йули замонавий таълим-тарбия жараени максадини тавсифлайди Талаба хулки, хатти-ҳаракатлари маданиятининг асосий мезонлари инсонлар: варлик, мехнатсеварлик, миллий гурур ватан парварлик, мехр-мурувват, иймон, ижодкор- лик фаоллик ташаббускорлик, ўз-ўзини наза- рат килиш ва ўз-ўзини баҳолашни талаб хади Бу талаб талабанинг ватан, ота-она, дустлари жамоа олдидаги бурчига, вазифаларига таьлим тарбия жараенида намоён буладиган фаоллик ижодкорлик хусусиятларига муносабати орқали амалга оширилади.
Маънавият аклий. ахлокий, хукукий иктисодий ва сиёсий билимлар замирида шак- лланади. Мазкур билимлар ўз навбатида инсон ижобий сифатларининг камол топиб, бойиб боришига олиб келади. фазилатлар инсоннинг ижобий сифатлари мажмуидан иборат
Талабаларнинг маънавий-ахлоқий тушунча- лари факат дарс жараенидагина эмас, балки кун далик турмушда ҳам синовлардан ўтиб шакллана боради. Шунинг учун таълим-тарбия жарае нида шундай шароит яратмок керакки, талаба- лар сабот-матонат, кунт, ташаббускорлик, чидам кўрсата оладиган, киладиган ишларнинг жамият ва ватан учун зарурлигини калбдан тушунадиган бўлсинлар. Талабаларга бериладиган билимлар мажмуи шубҳасиз, жуда катта тарбиявий кучга эгадир. Талабаларда чинакам илмий дунёкараш асосларини яратишда, тугри хукм юритиш кобилиятини тарбиялашда маънавий-ахлокий сифатларга таяниб иш кўрилади.
Шахс деганда муайян жамиятнинг аъзоси тушунилади Одам инсон индивиди шахсга айланмоги учун рухий жихатдан тараккий этган, ўз хусусияти ва сифатлари билан бошқалардан фарк килиши лозим.
Хар бир одам шахс сифатида турлича намоён булади. У ўзининг хусусияти кизикиши кобилияти и да ривожланганлик даражаси атиежи, мехнат фаолиятига муно сабати билан бошкалардан фаркланади. Булар шахснинг ўзига хос хусусиятлари булиб, мазкур Русусиятлари ривожланиб маълум бир босқичга сана у камол топган шахс сифатида намоен булади. Шанс ижтимоий муносабатлар жараёнида карор топади.
Биз юкорида "ривожлантириш" тушунчасини жуда куп ишлатдик.Энди ушбу тушунчага атрофлича ёндашиб,таъриф беришга харакатқилайлик. Одам биологик мавжудот саналади. табиий, биологик ва ижтимоий қонуниятларга бевосита бўйсунади
Бошқача қилиб айтганда шахс, инсон тирик организмдир, шу сабабли унинг хаети био- логизнинг умумий қонунларига, ешлар ана- ТОМИЯСИ ea физиологиясининг махсус конунларига бўйсунади Булардан ташкари одамнинг комил инсон булиб етишувида аник максад асосида ташкил этилган хатти-ҳаракат ирода сифатларининг камол топиши асо- сида айрим нуксонларнинг бартараф этилиши кийинчиликларни енгиб ўтишга бўлган ишончи хам муҳим аҳамиятга эгадир.
Маълумки, ҳаёти давомида инсон жисмоний ва психик жихатдан узгариб боради. Лекин болалик, усмирлик ва ўспиринлик даврида ривожла ниш нихоятда кучли булади.
Бола мана шу йилларда ҳам жисмоний, хам рухий жиҳатдан ўсиши, ўзгариши туфайли шахс сифатида камолга етади, бунда берилаётган тар- бия максадга мувофик таъсир этиши натижа- сида бола жамият аъзоси сифатида камол топиб, мураккаб муносабатлар системасида ўзига муносиб ўрин эгаллайди.
Анатомик Ba физиологик характер- даги ўзгаришлар жисмоний ривожланишга тааллуқлидир. Одам буйининг усиши, гавда оғирлигининг ортиб бориши, гавда тузилиши- нинг ўзгариши, кон босими, ўпка сигими, таянч- харакат аппаратининг холати ва бошкалар жис- моний ривожланиш кўрсаткичларидир.Рухий жараенлар ва бола руҳиятидаги ўзгаришлар, чунончи, диққат ва хотира дара- жаси, тафаккур хусусиятлари, сўз бойлиги хамда нуткнинг ривожланганлик даражаси ва бошқалар руҳий ривожланишга тааллуклидир.
Шахс ривожланишида у ёки бу фаолият тур лари уйин, ўкиш, меҳнат ва бошқалар)нинг турли ёшдаги фаолиятлар мазмуни (максадга йуналтирилганлик, ҳаракатнинг онгли, режали булиши, уларнинг самарадорлиги ва х.к) шунинг- дек, алока, муомала хамда кишилар ўртасидаги ижтимоий муносабатлар мазмуни, ижтимоий- ахлокий меъёрларга бўйсуниш, ижтимоий бур- чни англаш, унга нисбатан масъуллик каби хусу- сиятлар ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлади.
Шахснинг шаклланишида шахсий хислат ва сифатларнинг ривожланиб, тараккий этиб бориши мухим ўрин тутади. Шахс сифатларини тугри аниклаш учун турли муносабатлар жараё- нида уни урганиш максадга мувофикдир.Бугунги кунда таълим-тарбия тизими кадрларнинг янги авлоди тафаккурини онгини шакллантиришга хизмат қиладиган зарур бир соха сифатида намоен булаетган экан, шахс таьрифи ҳам бирмунча ойдинлашади.Шахс ижтимоий муносабатлар махсули булиб, онгли фаолият билан шугулланувчи ижти- моий мавжудот сифатида унинг жамиятда ўз ўрни бор.
Шахснинг ривожланиши барча тугма ва шакллантирилган хусусиятлар: организмнинг анатомик тузилиши, физиологик ва психологик хусусиятлар, фаолият ва хатти-ҳаракатнинг микдорий ва сифати ўзгариш жараёнидир. Инсон ҳаёт экан бутун умри давомида ўсиб, ривожланиб, ўзгариб боради Болалик, ўсмирлик ва ўспиринлик йилларида шахснинг камол топиши яккол кўзга ташланади. Ривожланиш деганда биз шахснинг хам жисмоний, ҳам ақлий ва маънавий камол топиш жараёнини айтиш мумкин.
Шахс сифатида ривожланиши ҳар томонлама камол топишининг самарали булишига эришиш мақсадида унга таъсир этувчи омилларни шунингдек, шахс камолотида таълим ва тар- бия ҳамда фаолиятининг таъсири ва аҳамиятини эътиборга олиш керак. Шахс ривожланишига ирсият, муҳит ва таълим-тарбия каби омиллар таъсир этади. Мазкур омилларни 1-расмдаги¹ куринишда тасвирлаймиз.
Ирсият - бу ота кони ёки аждодларига хос бўлган биологик хусусият ва ўхшашликларнинг наслга (болага) ўтиш жараёнидир.
Наслдан-наслга ўтадиган хусусиятларга куйидагилар киради:
Анатомик-физиологик тузилиш (мисол учун юз тузилиши), органлар ҳолати, қадди-қомат, асаб тузилиши хусусиятлари, тери, соч ҳамда кузларнинг ранги Шунингдек, нутк, тафак кур ихтиёрий харакат ва амаллар, вертикал холатда юриш, мехнат, ижод қилиш кобилияти ва бошка истеъдод аломатлари хам наслдан- наслга ўтади. Истеъдод аломатлари умумий хусу- сият касб этади, муайян мехнат ва ижод турига йўналтирилган эмас Истеъдод аломатлари муайян фаолиятга мойилликни акс эттиради холос
Маълум оилада тарбияланаетган болада аждодларига хос истеъдод нишонаси акс этганда айнан ана шу истеъдоднинг шаклланида мухим роль уйнаган, унинг ривожланиши учун кулай имкониятларга ега оила мухитини назардан четда колдирмаслик лозим.
Физиология ва психология фанлари буйича борилган тадкикот натижалари инг курсатишича, инсон боласи тайер кобили билан эмас, балки бирор бир кобилиятни руёбга чикиши ва ривожланишинин булан лаекат билан тугилади Лаекат гуё мудрок ҳолатда булиб, унинг "уйгониши ривожланиши учун қулай муҳит яратишни талаб килади.
Шахс муайян ижтимоий жамият махсулидир Шахснинг ҳаётий фаолиятида ижтимоий мухит унга еки ижобий, еки салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Ижтимоий жамият шахс имкониятла- рини рўёбга чикариши ёки йук килиши мумкин Бу жамиятнинг маънавий қиёфаси, унда ташкил этилаётган муносабатлар мазмуни ҳамда даражасига боглик.
Мухит деганда шахснинг шаклланишига таъсир этувчи ташки олам вокелик, ҳодисалар тушунилади. "Муҳит" тушунчаси ўзида географик-ҳудудий, ижтимоий ва микро мухит (оила) хусусиятларини ифода этади.
Микромуҳит ўзида қисман ижтимоий мухит киёфасини акс эттиради. Айни чогда у нисба тан мустақилликка эга. Микромухит, бу ижтимоий мухитнинг бир қисми бўлиб, оила, мак- таб дустлар, тенгқурлар, кишилар ва шу кабиларни ўз ичига олади. Болани куршаб турган Мухитда ижобий ва салбий ривожлантирувчи ва кирозга элтувчи ходисалар мавжуд. Агар бола уз тугма лаёкатига мос шароитда ўсиб, зарур фаолият билан шугулланса, лаёқат эрта кўриниб Ривожланиши, аксинча, бундай муҳит булмаса * булиши ёки "мудрок"лигича қолиб кетиши ам мумкин. Бундан ташқари одоб, ахлок, хулкий фатлар, шахснинг барча руҳий сифатларифакат муҳит ва тарбиянинг ўзаро таъсири асо- сида вужудга келади.
Педагогика ва психология фанлари ижти- моий муҳит, унда шахснинг шаклланиш жарае- нига таъсири ролига алоҳида эътибор беради. Ижтимоий вокеа ва ходисаларнинг шахс риво- жига таъсири гоят муҳим эканлигини таъкидла ган ҳолда, улар ижтимоий муҳит абадий эмас, у ижтимоий-тарихий қонуниятлар таъсири остида ўзгариб боради, дея таъкидлайдилар.
Оила мухити - микромуҳит ҳам ўзига хос муҳим тарбиявий таъсирга эга. Мавжуд ижти- моий муҳит инсоннинг ўсиб бораётган онгига таъсир этади. Ижтимоий тузум даражаси канчалик юқори бўлса, унинг шахсга нисбатан онгли таъсири ҳам шунчалик юқори бўлади. Ушбу таъсир ижтимоий жамиятдаги мавжуд тарбия тизими орқали амалга оширилади.
Тарбия бирор мақсадга йўналтирилган - жараён бўлиб, у муайян даражадаги дастур ғоялари асосида махсус касбий тайёргарликка эга бўлган кишилар ташкил этилади.Тарбия ижтимоий муҳит оркали келадиган тарбиявий таъсирларнинг барчаси билан боғлиқ ҳолда таъсир килади. Бунда кулай омиллардан фойдаланилади, салбий таъсирларнинг кучини маълум даражада камайтиради. Муҳитнинг таъсири стихияли, тарбиянинг таъсири эса максадга мувофик олиб борилади.
Тарбиянинг муваффақияти кўп жиҳатдан бола шахсининг ўзига хос хусусиятлари, у яша- ётган муҳитнинг таъсирини ҳисобга олишга богликдир. Шуни ёдда тутиш керакки, бола мажбур бўлган микромуҳит мазмунини унинг ривожланишига таъсир этувчи кишилар ва улар билан ўрнатилган алоқа мохияти белгилайди. Бола оила аъзолари, тарбиячи, ўқитувчи, ўртоқлари, оилага яқин кишилари билан муносабатда булади. Ушбу муносабатлар боланинг ривожланишида гоят мухим роль уйнайди.