Institutdan amaliyot rahbari: Ibragimov M. Korxonadan amaliyot rahbari: O’ktamov S. Samarqand -2023 2 mundarija

9-mavzu: Olinadigan schotlar (debetorlik qarzlari) hisobi va auditi 
Balansda foizli aktivlar bo’yicha ishlab topilgan (biroq olinmagan) foizlar 
ko’rsatiladi. Foizli aktivlar bo’yicha hisoblangan biroq to’lanmagan foizlar 
bo’yicha mavjud qoldiqlarga “Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va 
aktivlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zahiralar shakllantirish 
hamda ulardan foydalanish tartibi to’g’risida”gi Nizom (ro’yxat raqami: 2696, 
2015-yil 14-iyul) bo’yicha belgilangan tasnifdan kelib chiqqan holda maxsus 
zahira ajratib boriladi. Olinishi lozim bo’lgan foizlarni hisoblash har kuni amalga 
oshiriladi va hisobotda aks ettiriladi, bunda “ Olinishi lozim bo’lgan hisoblangan 
foizlar” hisobvarag’i debetlanadi va “Foizli daromadlar” hisobvarag’i 
kreditlanadi. Uno Nova MCHJ o’zing kontragentlari bilan quyidagicha 
hisoblashishlarni amalga oshiradi. Mazkur hisobvaraqlar bo’yicha qoldiq 
ko’rsatilgan xizmatlar bo’yicha hisoblangan, biroq hali olinmagan daromad 
hisoblanadi. Bunday debitorlik qarzdorligi odatda xizmatlar ko’rsatishda 
hisoblanadi. Ularni darxol qoplash uchun mijozda mablag’lar yetarli 
bo’lmaganligi oqibatida xizmat ko’rsatish shartnomalari bo’yicha hisoblangan 
vositachilik haqlari 2-sonli Kartotekaga joylashtiriladi. Bank har bir hisobot 
sanasida olinishi lozim bo’lgan hisoblangan daromadlarni qayta ko’rib chiqadi va 

---

53 
aktivlar sifatini tasniflash, ular bo’yicha ko’rishilishi mumkin bo’lgan zararlarni 
qoplash uchun tijorat banklari tomonidan yaratiladigan zahiralarni shakllantirish 
tartibiga muvofiq tegishli zahiralar yaratadi. 
10-chizma.Xaridorlar bilan hujjatlar almashuvi. 
Aktiv “Umidsiz” deb topilganida bank boshqaruvi aktivni ko’rilishi 
mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun zahira hisobiga qoplash to’g’risida 
qaror qabul qiladi va bu to’g’risida 3 bank ish kuni ichida bank kengashini 
xabardor qiladi, Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun zahira 
hisobiga qoplangan umidsiz aktivning hisobi “Ko’zda tutilmagan holatlar” 
hisobvarag’ida olib boriladi. Olinishi lozim bo’lgan mablag’lar hisobi 
yuritiladigan hisobvaraqlar mijozlardan, bank xodimlaridan yoki boshqa 
shaxslardan undiriladigan summaga debetlanadi: xizmat safari xarajatlari 
uchun bo’nak, ortiqcha hisoblangan ish haqi yoki boshqa mukofotlar kabi 
bank xodimlariga to’langan mablag’lar hamda moddiy javobgar shaxs 
tomonidan yetkazilgan har qanday ziyonlarni hisobga olish; ma’lum 
maqsadlarda amalga oshirilgan omonatlar; tovar-moddiy boyliklar va 
ko’rsatilgan xizmatlar uchun o’tkazilgan mabag’lar hisobi.Bank har bir 
Shartnoma
Hisob-faktura
Hisob fakturaga 
asosan Ishonchnoma
Hisob fakturaga 
Asosan pul 
ko'chiriladi.
Tovarni oluvchilar 
o'zlari yoki yetkazib 
berish yo'li bilan 
beriladi.

---

54 
hisobot sanasida olinishi lozim bo’lgan hisoblangan daromadlarni qayta 
ko’rib chiqadi va aktivlar sifatini tasniflash, ular bo’yicha ko’rishilishi 
mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun tijorat banklari tomonidan 
yaratiladigan zahiralarni shakllantirish tartibiga muvofiq tegishli zahiralar 
yaratadi. Aktiv “Umidsiz” deb topilganida bank boshqaruvi aktivni ko’rilishi 
mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun zahira hisobiga qoplash to’g’risida 
qaror qabul qiladi va bu to’g’risida 3 bank ish kuni ichida bank kengashini 
xabardor qiladi, Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun zahira 
hisobiga qoplangan umidsiz aktivning hisobi “Ko’zda tutilmagan holatlar” 
hisobvarag’ida olib boriladi. Olinishi lozim bo’lgan filiallararo hisobvaraqlar 
bank Bosh ofisi va uning filiallari yoki O’zbekiston Respublikasi hududida 
joylashgan bir bankning filiallari o’rtasidagi operatsiyalarni hisobga olish 
uchun mo’ljallangan.nUshbu hisobvaraq o’tkazilgan va qabul qiluvchi 
muassasa tomonidan tasdiqlangan aktivlar summasiga va boshqa 
muassasalarga to’langan xarajatlar summasiga debet qilinadi. Debitorlik va 
kreditorlik qarzlari auditini o‘tkazish tartibi Xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarni 
audit qilish jarayonida eng avvalo audit auditor, tekshirishi uchun kerak 
bo‘ladigan dalillarga tayanib ish yuritadi, ushbu dalillar audit jarayonida 
auditor tomonidan to‘planib xulosaga asos bo‘lib hisoblanadi. Kreditorlik 
qarzlari auditida auditorlik dalillarning miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga, 
shuningdek ularni olish maqsadida bajariladigan amallarga nisbatan 
qo‘yiladigan talablar № 50-«Auditorlik dalillari»nomli AFMSda 
belgilangan. Ushbu standart talablarini barcha auditorlik tashkilotlari 
auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazish chog‘ida qo‘llashimajburiydir.Auditor 
moliyaviy hisobotning haqqoniyligini asoslashi uchun quyidagi amallarni 
bajarish natijasida yetarli auditorlik dalillarin to‘plashi. Debitorlar va 
kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda, auditor avvalo debitor va 
kreditor qarzlarning paydo bo‘lishi sabablarini aniqlashi zarur. 

---

55 
13-chizma. 
Hisob-kitoblarning belgilangan qoidalariga muvofiq keladigan qarzlardan 
tashqarisi, katta miqdordagi debitor va kreditor qarzlarning mavjudligidan dalolat 
beradi. Bu muomalalarni tekshirishga kirishishdan oldin qarzlarning tegishli 
qoldiqlari balans -moddalari bo‘yicha to‘g‘ri aks ettirilganligini aniqlash lozim. 
Buning uchun tekshirish davri boshidagi hisob-kitoblarning har qaysi turi 
yuzasidan analitik hisob registrlarining ma’lumotlari bo‘yicha hisob-kitoblarni 

---

56 
hisobga olish uchun mo‘ljallangan schyotlar bo‘yicha qoldiqlari balansning 
tegishli moddalari qoldiqlari bilan taqqoslanadi. So‘ngra hisob-kitoblar har qaysi 
turi bo‘yicha alohida tekshiriladi. Bunda auditor qarzning paydo bo‘lishi 
sabablarini, u kimning aybi bilan va qachon paydo bo‘lganligi, uni undirib olish 
mumkin yoki mumkin emasligini, ya’ni debitorlar o‘z qarzlarini tan olgan xatlar 
yoki hisob-kitoblarni taqqoslash dalolatnomalari mavjudligini, da’vo qilish 
muddatlari o‘tkazib yuborilmaganligini, qarzlarni yopish yoki undirish uchun 
qanday choralar ko‘rilayotganligini aniqlashi lozim. Turli debitorlar va kreditorlar 
bilan hisob-kitoblar auditi buyicha 4810-4890, 6910, 6920, 6930 va 6990 - 
schyotlarning hisob registrlari va hisobotlardagi buxgalteriya yozuvlari hamda 
ulardagi hisobda to‘rgan qarzlar tekshiriladi. Turli debitor va kreditorlar bilan 
hisob-kitoblarni tekshirish uslubiyati va ketma-ketligi boshqa barcha hisob-kitob 
muomalalarini tekshirishga o‘xshash. Yuqorida keltirilgan schyotlarda hisobga 
olinadigan muomalalarning xilma-xilligini etiborga olgan holda, auditor hisob-
kitoblar ahvolini tahlil qilish chog‘ida ushbu schyotlar qo‘llanishining 
qonuniyligini aniqlaydi. (Yani 4810-4890, 6910, 6920, 6930 va 6990 schyotlarda 
boshka 
hisobkitob 
schyotlarida 
hisobga 
olinadigan 
muomalalar 
aks 
ettirilmayotganligini 
aniqlaydi). 
Auditor 
yil 
oxirida 
to‘lanmagan, 
deponentlanmagan summalar buyicha haqiqatda to‘langan ish haqi summalaridan 
hisoblanishi lozim bo‘lgan daromad solig‘ining qayta hisoblanganligini aniqlash 
zarur. Ijro varaqasi bo‘yicha boshqa korxonalar foydasiga ushlanadigan summalar 
(alimentlar, jarimalar, moddiy zararni undirish va sh. k. ) to‘g‘- riligi va 
asoslanganligi hisob yozuvlarini hisoblashuv-to‘lov vedomostlari va ushlash 
uchun asos bo‘lgan boshqa hujjatlar bilan solishtirish orqali tekshiriladi. Bunday 
summalarni o‘tkazishning o‘z vaqtidaligi va to‘liqligi shaxslar bo‘yicha 
qarzlarning ahvoli va harakatini tahlil qilishda va summalarning xodimlardan 
ushlangan hamda o‘tkazilgan sanasi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Notijorat 
tashkilotlar (budjet tashkilotlari) bilan hisob-kitoblarni tekshirishda shartnomalar 
mavjudligi, ish (xizmat) bajarilishining hujjat bilan tasdiqlanishi, ularning 

---

57 
xususiyatlari, ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarishga taalluqli ekanligi 
aniqlanadi. Bular sarflarni moliyalashtirish manbalarini aniqlashning to‘g‘riligini 
tasdiqlash uchun zarur. Chunonchi, o‘qitish, malaka oshirish bilan bog‘liq va 
ishlab chiqarish maqsadlari uchun zarur bo‘lsa, o‘quv uchun to‘lovlar «Xarajatlar 
tarkibi . . . to‘g‘risidagi Nizom»ga muvofiq tannarxga qo‘shilishi mumkin. Ayrim 
hollarda hisob-kitoblarni debitor qarz summasi katta bo‘lgan tashkilotlardagi 
tegishli hujjatlar bilan taqqoslab ko‘rish tavsiya qilinadi. Bunday qarama-qarshi 
tekshiruvlar birinchi navbatda, savdo va ta’minot tashkilotlarida o‘tkaziladi. 
Debitor va kreditor qarzlarining da’vo muddatlari hamda debitor qarzlarni 
undirish bo‘yicha xo‘jalik sudiga murojaat qilish tartibi tekshiriladi. Shuningdek, 
debitor va kreditor qarzlarining inventarizasiyasi va uning natijalari tahlil qilinadi. 
Buning uchun auditor turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitob muomalalarini 
auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishni yakunlashda ishchi hujjatlardagi 
malumotlarni umumlashtiradi va 4810-4890, 6910, 6920, 6930, 6990 - schyotlar 
bo‘yicha hisob hamda hisobot malumotlarining ishonchliligi, hisobni yuritish 
to‘g‘riligini baholaydi.