I(q-q). indd

TEORIYASI’NI’N’ TIYKARG’I’ TEN’LEMESI 
 
Ideal gaz
Gaz hali’ndag’i’ zatlarda molekulalar arasi’ndag’i’ wortasha arali’q 
molekulalar wo’lsheminen ju’da’ u’lken boladi’. Molekulalar arasi’ndag’i’ 
wo’z ara ta’sir ku’shleri wolar bir-birine ju’da’ jaqi’n kelgende g’ana payda 
boli’p, basqa waqi’tlarda ju’da’ kishi boladi’. Soni’n’ ushi’n gaz molekulasi’ 
bir soqli’g’i’si’wdan keyingi soqli’g’i’si’wg’a shekem yerkin ha’m tegis 
qozg’aladi’ dep ali’w mu’mkin.
Molekulalari’ bir-biri menen wo’z ara ta’sirlespeytug’i’n 
ha’mde molekulalari’ materiyalli’q noqatlar gaz ideal gaz dep 
ataladi’.
Tabiyatta hesh qashan ideal gaz ushi’ramaydi’.
Qa’siyetleri molekulalari’ni’n’ wo’z ara ta’sirine baylani’sli’ 
bolg’an gaz real gaz dep ataladi’.
Real gaz molekulalari’ wo’z ara ta’sirlesedi. Biraq a’piwayi’ jag’dayda 
molekulalardi’n’ wo’z ara ta’siri na’tiyjesinde payda bolg’an potencial 
energiyani’n’ wortashasi’ kinetikali’q energiyasi’ni’n’ wortashasi’nan biraz 
kishi bolg’anda bunday gazdi’ da ideal gaz dep yesaplaw mu’mkin.
Ideal gazdi’n’ basi’mi’
I’di’sta belgili temperaturada ideal gaz bar dep ko’z aldi’mi’zg’a 
keltireyik. I’di’sti’n’ ishindegi molekula xaotikali’q qozg’ali’p, i’di’sti’n’ 
I bap. Zatti’n’ du’zilisinin’ molekulyar-kinetikali’q teoriyasi’ tiykarlari’

---

14
(1)
–
1
3
p = nm
0
v
2
,
−
(2)
diywallari’na uri’ladi’. Ha’r bir uri’lg’ani’nda i’di’sti’n’ diywallari’na 
ku’sh penen ta’sir yetedi. Bir molekulani’n’ ta’sir yetetug’i’n ku’shi ju’da’ 
kishi. Biraq i’di’sta ju’da’ ko’p molekulalar bar. Wolardi’n diywalg’a 
u’ziliksiz ta’sirinen diywal betinde basi’m payda boladi’. I’di’stag’i’ gaz 
molekulalari’ni’n’ diywalg’a beretug’i’n usi’ basi’mi’n ani’qlayi’q.
Bizge belgili bolg’ani’nday, molekulani’n’ tezligi qansha u’lken bolsa, 
sonsha qatti’ ku’sh penen uri’ladi’ ha’m gazdi’n’ i’di’s diywali’na bolg’an 
basi’mi’ sonsha u’lken boladi’. Yag’ni’y basi’m molekulalardi’n’ tezlik-
lerine baylani’sli’.
Gaz molekulalari’ni’n’ basi’mi’ ushi’n to’mendegi ten’leme keltirilip 
shi’g’ari’lg’an:
bunda n – gaz molekulalari’ni’n’ koncentraciyasi’, m
0
– bir molekulani’n’ 
massasi’, 
v
2
— molekulalar tezlikleri kvadratlari’ni’n’ wortasha ma’nisi. 
Bul ten’lemenin’ won’ ta’repin 2 ge kobeytip ha’m boli’p, to’mendegi 
formada ko’rsetemiz: 
bunda – bir molekulani’n’ wortasha kinetikali’q energiyasi’.