I(q-q). indd

6-§. GAZ MOLEKULALARI’NI’N’ TEZLIGI
I’di’stag’i ‘ massali’ gaz molekulalari’ni’n’ wortasha kinetikali’q 
energiyasi’ to’mendegishe yekenligin bilemiz:
I’di’stag’i gazdi’n’ temperaturasi’ T 2a ten’ bolsa, wortasha kinetikali’q 
(1)
−
–
E
k 
=
m
0
v
2
2
.
3
2
2
3
2
3
 p =
 
     nE
к
=     n     kT  yamasa    p = nkT.
−
 (3)
Molekulyar fi zika ha’m termodinamika tiykarlari’

---

19
energiya to’mendegishe ko’riniste boli’wi’n ko’rdik:
Bul yeki ko’rsetpeni wo’z ara ten’lestirip, molekulalar tezlikleri 
kvadratlari’ni’n’ wortasha ma’nisin tabi’w mu’mkin:
v
2
 ma’nisin ali’ng’an kvadratli’q korendi 
v
kv
 tezlik penen belgileyik 
ha’m woni’ wortasha kvadratli’q tezlik dep atayi’q. Bul jag’dayda 
v
kv
 
tezlikti joqari’dag’i’ ko’rsetpeden to’mendegishe ani’qlaydi’:
bunda R – wo’zgermeytug’i’n shama boli’p, gazlardi’n’ universal turaqli’si’ 
dep ataladi’. Woni’n’ ma’nisin to’mendegishe yesaplaw mu’mkin:
R = kN
A
 = 1,38·10
-23 
Dj/K · 6,02·10
23
 1/mol = 8,31 Dj/K·mol.
Demek, gazlardi’n’ universal turaqli’si’ni’n’ ma’nisi to’mendegige ten’:
R = 8,31 Dj/K·mol.
(3) formula ja’rdeminde ha’r tu’rli gaz molekulalari’ni’n’ wortasha 
kvadratli’q tezligin tabi’w mu’mkin. Mi’sali’, 0°C da azot molekulalari’ 
(N
2
) ushi’n 
v
kv
  ≈ 493 m/s, vodorod molekulalari’ (H
2
) ushi’n 
v
kv
  ≈ 1838 
m/s, kislorod molekulalari’ (O
2
) ushi’n 
v
kv
 ≈ 641 m/s yekenligin yesaplap 
tabi’w mu’mkin.
Gazdag’i ayi’ri’m molekulani’n’ qanday qozg’ali’wi’n u’yreniw qi’yi’n. 
Molekula bir-birine uri’li’wi’ sebepli tezligin tez wo’zgertip turadi’. Bunda 
wortasha kvadratli’q tezligi 
v
kv
 g’a ten’ boli’wi’ kerek. Bunda sonday soraw 
qoyi’li’w mu’mkin: sol waqi’tta 
v
kv
 tezlikke iye bolg’an molekulalar u’lesi 
qanday?
Anglichan fizigi J. Maksvell 1859-ji’li’ teoriyali’q jol menen gaz 
molekulalari’ni’n’ bir temperaturada tu’rli tezlikler boyi’nsha qanday 
qozg’ali’wi’n, yag’ni’y molekulalardi’n’ tez-
likler boyi’nsha bo’listiriliwin ani’qladi’. Bun-
day bo’listiriliw 10-su’wrette grafi k  tu’rinde 
ko’rsetilgen. Grafikte yen’ ko’p moleku-
lalardi’n’ yerisken tezligi 
v
m
 dep belgilengen. 
Molekulalardi’n’ wortasha kvadratli’q tezligi 
bul tezlikten biraz u’lken boladi’.
−
3
2
E
k 
=      kT.
(2)
–
 
v
2
 
=
.
3kT
m
0
–
–
–
(3)
−
 
v
kv
 
=
=
3kT
m
0
М
N
A
=
3kT
3kN
A
T
М
 
yamasa
    
v
kv
 
=
3RT
;
М
−
–
–
–
N
v
m
v
N
m
N
kv
v
kv
–
10-su’wret
−
−