Iqtisod moliya

3-§. Iqtisodiyot nazariyasi fanining tahlil uslubi 
 
Iqtisodiy
qonun- 
Iqtisodiy qonun deganda nimani tushunamiz, degan savolga 
lar va kategori- 
javob berish uchun av valo qonunga berilgan falsafiy
lar  
ta’rif 
ni 
eslaymiz. 
«Qonun — shu hodisa yoki jarayonga xos ichki, muhim, zaruriy, sabab-oqibatli, doimiy, 
umumiy, sifat va miqdor bog’lanishini ifodalovchi, barqaror takrorlanuvchi hodisadir». 
Shu ta’rifdan foydalanib iqtisodiy qonunlarni quyidagicha ifodalash mumkin: 
Iqtisodiy qonunlar — iqtisodiy hodisa va jarayonlar o’rtasidagi muhim, barqaror 
takrorlanuvchi, iqtisodiy zaruratni taqozo etuvchi sabab-oqibat, sifat va miqdor 
bog’lanishlari, aloqalaridir. 
 Iqtisodiy qonunlar ayrim kishilarning xohish-irodasidan qat’i nazar amal qiladi. Bu 
jihatdan iqtisodiy qonunlar tabiat qonunlariga o’xshab ketadi. Lekin iqtisodiy qonunlarni tabiat 
qonunlaridan farqlay bilish kerak. Ular o’rtasida muhim va printsipial farqlar mavjud: 
1. Tabiat qonunlari — bu tabiatga xos qonunlar, ular tabiat uchun ham, jamiyat uchun 
ham umumiy. Iqtisodiy qonunlar esa jamiyat ijtimoiy hayotining rivojlanishi, insonlarning 
xo’jalik faoliyati qonunlaridir. 
2. Tabiat qonunlari abadiy, iqtisodiy qonunlar esa tarixiy xarakterga ega. 
3. Tabiat qonunlarini ochish, bilib olish, o’rganish, ulardan foydalanish nisbatan ancha 
tekis, silliq yuz beradi, hamda tabiat qonunlarining inson tomonidan buzilishi oqibatlari tezda 
yuzaga chiqadi. Iqtisodiy qonunlar esa bu jihatdan aksincha. Sababi insonning o’zi murakkab, 
undan tashqari, har bir inson o’z individual hamda guruhiy ehtiyoji, manfaati bilan maydonga 
chiqadi. Natijada iqtisodiy qonunlar «umri tugab borayotgan» jamiyat kuchlarining qarshiligiga 
duch keladi. Iqtisodiy qonunlarning inson faoliyati orqali buzilishini ilg’ash qiyin. U ma’lum 
vaqt o’tgandan keyingina yuzaga chiqadi. 
Siyosiy iqtisod klassiklari iqtisodiy qonunlarni ob’ektivligini e’tirof etgan bo’lsalar, 
marjinalizm maktabi namoyandalari, aksincha, insonning iqtisodiy jarayonlarda ishtirokining 
sub’ektiv jihatlariga ko’proq ahamiyat beradilar. Har bir inson biron iqtisodiy faoliyatga kirishar 
ekan, o’z ehtiyojlarini qondirish nuqtai nazaridan nima qilishi, qanday yo’l tutishi kerakligini 
«aql tarozisi»da tortadi. Albatta, bu erda odamlarning psi-xologiyasi katta rol o’ynaydi. Agarda 
inson umrining yarmidan ko’-pi xo’jalik yuritish faoliyati bilan o’tar ekan, unda albatta iqtisodiy 
psixologiya shakllanadi. Iqtisodiy psixologiyaga iqtisodiy fikrlash, xo’jalik yuritish sabablari va 
insonlarning ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’molda qatnashuvining sababi 
bo’lgan iqtisodiy manfaatlar kiradi. 
Xo’jalik yuritishni, ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy psixologiya 
aralashuvisiz amalga oshirib bo’lmaydi. 
Erkin tanlash imkoniyati bor sharoitda kishilar biron qarorga kelishar ekan, buning uchun 
avvalo iqtisodiy fikrlar, manfaatlar asosida xulosa chiqarishadi. Natijada xo’jalik yuritish jarayo-
nida ma’lum psixologik qonunlarning amal qilishi namoyon bo’ladi. 
Iqtisodiy qonunlar kishilarning maqsadli faoliyati orqali namoyon bo’ladi. Bir xil 
sub’ektlar xo’jalik jarayonlari ob’ektiv ketma-ketligini tushunib, shu yo’nalishda faoliyat 
ko’rsatsalar, aksincha, boshqa sub’ektlar o’z manfaatlaridan kelib chiqib, qarshi faoliyat olib 
boradilar. Buning natijasida ob’ektiv iqtisodiy qonunlar nisbatan kam yoki yuqori