Iqtisod moliya

 * unumli kapital nazariyasi, (foyda funktsiya qilayotgan kapitalni har qanday ishlab 
chiqarishning sharti bo’lgan omili sifatidagi natijasi; 
* o’zini iste’moldan tiygani uchun (foyda kapitalistni o’z kapitalini shaxsiy iste’molga 
sarflamay ishlab chiqarish omillariga sarflab kutgani samarasi) mukofot; 
* foyda turli turdagi tadbirkorlik faoliyati evaziga mehnat daromadi; 
* monopoliyalar amal qilishi natijasi sifatida talqin qiladigan guruhlarga ajratish 
mumkin. 
Bu nazariyalarning umumiy tomoni foydaning manbai tadbirkorning iqtisodiy faoliyati 
natijasi deb tan olish. 
Foydani mohiyatini ko’rsatishdagi nazariy yondoshuvlar evolyutsiyasi shuni ko’rsatadiki, 
u murakkab va ko’p qirrali kategoriya. 
Foyda firma darajasida ishlab chiqarishning provard 
natijasi bo’lib, ishlab chiqarish jarayonida barcha qatnashchilarni o’zaro munosabatlari elementi. 
Firma foydasi bir qator funktsiyalarni bajaradi. Ulardan eng asosiy, eng muhimlari quyidagilar: 

---

1. Iqtisodiy foyda olishni ko’zlash resurslarni eng samarali ishlatishga rag’batlantiradi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish, inovatsiya kiritish, texnik jihatdan 
mukammallashtirishga undaydi. 
2. Iqtisodiy foyda resurslarni muqobil ishlatish orqali samarali taqsimlanishini 
ta’minlaydi.
3. Ishlab chiqarishni kengaytirishni rag’batlantirib qolmay uni moliyalashtirish manbai 
bo’ladi. Firmada kapitalni optimal strukturasini ta’minlash, qabul qilingan dastur va strategiyani 
amalga oshirishni moliyalashtirishni ta’minlovchi mablag’lar fondini yaratishga xizmat qiladi. 
Tadbirkorlik bilan shug’ullanishning sababi va maqsadi bo’lgan foyda uning moddiy 
asosini tashkil etadi. Foyda evaziga firma ishlab chiqarishni kengaytiradi, sotsial ehtiyojlarni 
moliyalashtiradi.
Foydaga yondashishga ko’ra uning quyidagi turlari farqlanadi:
1. Buxgalteriya foydasi - firma daromadining bir qismi bo’lib, umumiy tushumdan tashqi 
xarajatlarni ayirib tashlash, ya’ni chetdan olingan resurslarni ayirgandan qolgani. Bunday 
yondoshish faqat zimmadagi xarajatlarni oladi, yashirin xarajatlarni inkor qiladi. 
2. Iqtisodiy foyda - firmaning umumiy daromadidan barcha xarajatlarni (tashqi va ichki, 
normal foydani ham qo’shib) ayirib topiladi. 
3. Balans(yalpi) foyda – mahsulot realizatsiyadan tushum bilan moddiy xarajatlar, 
amortizatsiya, ish xaqi yig’indisining ayirmasi. Balans foydasini yalpi(umumiy) foyda deb ham 
yuritiladi, chunki aynan u taqsimlash manbai va korxona mablag’laridan foydalanish manbai 
bo’ladi.
Olingan foyda avval taqsimlanib, so’ngra ishlatiladi. Foydaning qanday maqsadlarda 
ishlatilishini quyidagi chizma orqali ko’rish mumkin.
Foydaning bir qismi soliq sifatida davlat byudjetiga o’tkaziladi, olingan kreditga foiz 
to’lanadi, nobyudjet va xayriya fondlariga o’tkaziladi. Uning yana bir qismi ishchilar o’rtasida 
ularning foydadagi ishtiroki sifatida va har xil mukofotlar shaklida taqsimlanadi. Nihoyat, foyda 
investitsiya, ishlab chiqarishni kengaytirish uchun ketadi. Foydaning shaxsiy daromad sifatida 
korxona egalari va ishchilariga tekkan qismini ular o’z ixtiyori bilan ishlatadilar. 
Foydani tadqiqotchilar tomonidan normal, me’yoriy va maksimal foyda tariqasida ham 
ajratib ko’rsatiladi. Bunday yondashish tahlilning maqsadidan kelib chiqadi. 
Foydaning turli shakllari korxonaning ish faoliyatini tahlil qilish imkonini beradigan 
ko’rsatkichlar hisoblanadi. Tahlildan maqsadga ko’ra rentabellik, realizatsiya rentabelligi va 
boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblab topiladi.