Iqtisod moliya

Aralash tartibda boshqarishda xususiy sektor bilan bir qatorda davlat ham resurslar va 
ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishda muhim rol o’ynaydi. 
Davlat bozor iqtisodiyotiga aralashadi, lekin bozorning o’zini-o’zi tartibga solish rolini yo’qqa 
chiqarmaydi. 
 Real hayotda stixiyali tartibga solish bilan ierarxiya birgalikda amal qiladi. Xozirgi 
paytda AQSh, Angliya, Frantsiya, Germaniya va boshqa rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyot 
ana shunday tarz-da boshqariladi.
Xar qanday real amal qiladigan iqtisod xususiy mulkchilik vujudga  
kelgandan boshlab ko’p ukladli bo’ladi desak yanglishmaymiz. . Chunki u turli mulk, tartibga 
solishning qarama-qarshi mexanizmlarini qo’shilib, birlashib ketishi bilan xarakterlanadi. 
Ustunlik qiluvchi mulk shakli va tartibga solish metodlari aholining asosiy qismining 
ehtiyojlarini qondirishni ta’minlash, iqtisodiy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish 
asosini tashkil etuvchi bosh komponent sifatida yuzaga chiqadi, Ular sotsial-iqtisodiy tizim tipini 
aniqlaydi.
Sotsial-iqtisodiy tizimni tadqiq qilar ekanmiz, ilmiy abstraktsiya metodini qo’llab, 
iqtisodiy aloqalarni sof tarzda olib, hukmron mulk tipi va tartibga solish mexanizmiga ko’ra 
iqtisodiyotning uch tipii ajratiladi:
1. An’anaviy iqtisodiyot;
2. Bozor iqtisodiyoti;
3. Markazdan boshqariladigan, totalitar iqtisodiyot.
An’anaviy iqtisodiyot mamlakatlar bosib o’tgan tarixiy tizimdir. Xozirgi davrda ham 
iqtisodiy jihatdan qoloq, kam rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib, eng ko’hna tizimdir. O’zini 
o’zi ta’minlashga asoslangan natural xo’jalik hukmron bo’lib, undan tashqari mayda tovar ishlab 
chiqarish ham mavjud.
Iqtisodiy aloqalarni tartibga solish an’anaviy urf-odatlar, udumlar, cheklashlar, an’anaviy 
majburiyatlar, qarindosh-uruƒchilik aloqalari, jazolash mexanizmi yordamida amalga oshiriladi. 
Urf-odat, udumlar vaqt o’tishi bidan avvaldan qolgan an’analarga aylanib mustahkamlangan.
An’anaviy iqtisodiyotda cheklangan resurslardan foydalanish an’analar va urf-odatlar 
asosida yuz bergan. Bu erda shuni ta’kidlash lozim-ki, iqtisodiyotning muammolarini hal qilishni 
bir xil va umumiy tan olingan echimi mavjud emas.
Texnika taraqqiyoti va yangiliklarni joriy qilish an’analarga zid hisoblanib, keskin 
cheklangan, chunki ijtimoiy tuzum barqarorligiga xavf tuƒdirali deb hisoblangan. Keyinchalik 
dinning rivojlanishi iqtisodiy faoliyatga nisbatan diniy, madaniy tartiblarni birlamchi 
hisoblanishiga olib keldi.

---

Xozirgi zamon iqtisodiyotida an’anaga tayanish norasmiy munosabatlar tarzida ma’lum 
o’rin tutadi.
An’anaviy iqtisodiyot baƒrida mayda tovar xo’jaligining tashkil topishi uni emirilishiga, 
oxir-oqibat bozor tizimini yuzaga kelishiga olib keldi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish uzoq va murakkab jarayon bo’lib, tabiiy transformatsiya 
natijasida vujudga kelgan. Uning tarixan rivojlanish bosqichlarini shartli ravishda uch bosqichga 
bo’lish mumkin:
1. Oddiy yoki mayda tovar xo’jaligi;
2. Klassik bozor iqtisodiyoti;
3. Tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti yoki aralash iqtisod(8-bob).
Oddiy tovar xo’jaligi ko’p jihatdan an’anaviy iqtisodiyotga xos mulk tipi va tartibga 
solish tizimi bilan xarakterlansa, bozor iqtisodiyoti yakka xususiy mulk va tartibga solishning 
bozor mexanizmi bilan ajralib turadi. Resurslar va daromad bozor talabiga muvofiq 
taqsimlanadi. 
Tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti yoki aradash iqtisod esa mulkchilikning turli-
tumanligi va tengligi, tartibga solishni bozor mexanizmi bilan davlat mexanizmi birgalikda amal 
qilishi bilan xarakterlanadi. Resurslar va daromad asosan bozor mexanizmi, qisman davlat 
regulyatorlari yordamida taqsimlanadi.
O’ziga xos tizim sifatida yuzaga kelgan, markazdan reja asosida boshqariladigan 
deformatsiyalashgan tizim davlat mulk monopoliyasi va ierarxik tartibda boshqarilishi bilan 
ajralib turadi. Resurslar va daromad qat’iy reja asosida taqsimlanadi.
Xozirgi kishilik jamiyati taraqqiyoti erishgan yutuq bu tsivilizatsiyalashgan yoki aralash 
iqtisodiyot bo’lib, barcha mamlakatlar inson ehtiyojlarini qondirishning eng optimal tizimi 
sifatida uni tanlashmoqda. 
Aralash iqtisodiyotning muhim belgilari bor. 
1.U mukammal texnika va yuksak texnologiyaga asoslanadi. 
2.Mayda va o’rta biznes keng rivojlanadi. 
3.Mulkchilikning turli-tumanligi raqobat kurashi va tanlash imkonini kengaytiradi. 
4.Daromad ishlab chiqarishning o’zida uning ishtirokchilari, omil egalarining hissasiga 
ko’ra o’zlashtiriladi, daromadlarda ish haqi hissasi ortib boradi. 
5.Monoiqtisodiyotda manfaatlar to’qnashuvi sodir bo’lsa, aralash iqtisodiyotda 
manfaatlar muvozanatlashuviga imkon yaratiladi. 
6.Xalq iste’molini qondiruvchi sohalar ustuvor rivojlanadi. 
7.Milliy boylik tarkibida aholi mol-mulkining hissasi ortib boradi. 
8.Unda bozorga xos munosabatlar bilan bir qatorda bozorga xos bo’lmagan munosabatlar 
ham mavjud bo’ladi, rivojlanadi. 
9.Aralash iqtisodiyot iqtisodchilarning e’tiroficha, insoniyat iqtisodiy tsivilizatsiyasining 
eng katta yutuƒi hisoblanadi. 
Aralash iqtisodiyotni bir guruh iqtisodchilar bozor iqtisodiyoti sifatida talqin etsalar, 
boshqalar bozor iqtisodiyotining yuqori bosqichi sifatida ta’riflashadi. 
Xar ikki qarashni ham hisobga olgan holda bizda ko’proq «bozor iqtisodiyoti» atamasi 
qo’llaniladi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish siyosatdonlarning o’ylab topgan yo’li emas, balki industrial 
tsivilizatsiyaning postindustrial tsivilizatsiya bilan almashuvi uchun ob’ektiv zarurat sifatida 
qaraladi.