Iqtisod moliya

raqobatning iqtisodiy nazariyasi» kitobida raqobat to’g’risidagi neokonservativ kentseptsiyani 
qattiq tanqid qiladi. Uning fikricha, iqtisodiy nazariyada turli qonuniyatlarni o’rganish, tadqiq 
qilishni odat tusiga kirgan mukammal raqobat sharoitlarini ko’rib chiqib, monopoliyani alohida 
hodisa sifatida qarash emas, balki tadqiqotni monopoliyalardan boshlab mukammal raqobatni 
alohida hodisa sifatida qarash to’g’riroq bo’lardi, deydi. 
Nomukammal raqobat tushunchasiga amerikalik iqtisodchi Eduard Chemberlin katta 
hissa qo’shgan, u «Monopolistik raqobat nazariya-si» (1933) kitobida bozordagi real narxlar 
sof raqobatga ham, sof monopoliyaga ham yon bosmaydi, aksincha ular o’rtasidagi har ikki 
holatning nisbatiga ko’ra shakllanadi deb ko’rsatadi. Raqobat bilan monopoliyaning birlashuvi 
monopolistik raqobat tarzida yuz beradi. U mahsulotni tabaqalanishini vujudga keltiradi. 
Tabaqalanish mahsulotning ma’lum bir xususiyatlariga ko’ra amalga oshadi. Masalan, tovar 
markasi, firma nomi, tovarlarni o’ziga xos, diqqatni jalb etadigan qilib o’rash yoki bo’lmasa 
tovarning individual xususiyatlari: sifati, rangi, shakli 
— 
stili va hokazolarga qa-rab 
tabaqalanishi mumkin. Chakana savdoda bu — sotuvchining joylashgan o’rni, yaratilgan 
umumiy muhit, sotuvchining ish olib borish manerasi, o’zini tutishi, halol, ishbilarmon sifatida 
erishgan obro’-e’tibori, shaxsiy aloqalari kabilarni o’z ichiga oladi. 
Monopoliya va konkurentsiyani hozirgi zamondagi nisbatini real tushunish sof 
monopoliya ham, mukammal raqobat ham yo’q ekan, unda bozor qanday holatda degan savolga 
javob berishni zarur qilib qo’yadi. 
G’arbda hozirgi zamon bozori holatini «Ekonomiks» darsligining mualliflari 
«nomukammal raqobat» deb atashadi. Ularning hammasi «mukammal raqobatdan» hozirgi 
paytda iz ham qolmadi, uning o’rniga o’ziga xos tarzda monopoliya bilan raqobatning birga 
qo’shilib ketgan shakllari keldi deb e’tirof etishadi. Erkin raqobat klassik kapitalizmga xos. U 
mukammal raqobat tarzida XIX asrda faqat Angliyada mavjud bo’lgan xolos, hozirgi paytda 
erkin raqobat kam uchraydigan holat. o’arb mamlakatlarida erkin raqobatni qimmatbaho 
qog’ozlar bozorida va fermerlar faoliyatida ko’rish mumkin. Industrial ishlab chiqarish 
bosqichida moliya kapitali vujudga kelishi bilan erkin raqobat o’rniga monopoliyalar kirib 
keladi. Iqtisodiyotni monopollashuvi fan-texnika taraqqiyotining ta’siri natijasida ishlab 
chiqarishning kontsentratsiyasi kuchayishining qonuniy oqibati bo’lib maydonga chiqadi. 
Samuelson bu holatga baho berib, yirik ishlab chiqarish biznesni monopollashuviga olib 
kelishini ko’rsatadi. Monopoliyalar vujudga kelishi, raqobatni cheklasa-da, lekin u albatta qoladi. 
Xatto o’z bozorlarida etakchi rol o’ynaydigan firmalarning ham doimo bir-ikki kichik bo’lsa 
ham raqobatchisi bo’ladi. Xozirgi vaqtda sof monopoliya tizimiga to’g’ri keladigan bozorni ham 
topish qiyin. Sof monopoliya ko’pincha noyob mahsulotga ega bo’lish bilan bog’liq. Ammo, 
noyob-likning o’zi abadiy emas. Noyob mahsulotning o’rinbosari yoki undan ham yaxshirog’i 
yaratiladiki, bu monopoliyani zil ketishiga olib keladi. 80- yillarning boshlarida AQShda uzoq 
masofali telefon aloqasi sof monopoliya tizimiga kirgan. «Ameriken tele-