Iqtisod moliya

Legal monopoliyalar. Ular qonuniy asosda vujudga kelgan monopoliyalar bo’lib, 
quyidagi shakllarni o’z ichiga oladi: 
a) patent tizimi. Patent hukumat tomonidan qilingan ixtiro uchun faqat ixtirochiga 
beriladigan guvohnoma, hujjat bo’lib, undan ixtirochi o’z ixtiyoriga ko’ra foydalanadi. Patent 
deb, ovchilik, savdo bilan shug’ullanish huquqini beradigan hujjatga ham aytiladi; 
b) mualliflik huquqi, unga muvofiq faqat mualliflar o’z asarlarini ma’lum bir davr yoki 
bir umrga sotish, ko’paytirish huquqini olishadi; 
v) savdo belgilari, nishonlari, maxsus rasmlari, nomi, simvol-belgilar bo’lib, ular tovar, 
xizmat yoki firmaning boshqalardan ajralib turishini ta’minlaydi. Ro’yxatdan o’tkazilgan savdo 
nishonlaridan raqiblarning foydalanishi taqiqlanadi. 
Sun’iy monopoliyalar. Shartli ravishda tabiiy monopoliyadan ajratish uchun shunday 
nomlanadi. Bu monopolistik manfaatni ko’zlab, korxonalarning birlashuvidan iborat. Bu 
monopoliyalar bozor tarkibini ataylab o’zgartiradilar: 
— yangi firmalarning bozorga kirishiga to’sqinlik qiladilar; 
— autsayder (monopolistik birlashmaga kirmagan korxona)lar uchun arzon xom ashyo, 
energiya manbalaridan foydalanishni cheklaydilar; 
— yuqori darajadagi (yangi firmalarga nisbatan) texnologiya yaratadilar; 
— katta kapital sarflab, ishlab chiqarish miqyosini ko’paytirish imkoniga ega bo’ladilar; 
— yaxshi yo’lga qo’yilgan reklamalar yordamida yangi firmalarni molini kasodga 
uchratadilar. 
Kelib chikish sabablari 
Monopoliya turlari 
Ishlab chiqarishdagi ob’ektiv 
texnologik zaruriyat, ishlab chiqarish-
ning kontsentratsiya(to’planuvchi) 
darajasi yuqori bo’lishi zaruriyati 
Tabiiy monopoliya 
Bir markazdan amal qilish zarurli- 
gi, qonuniy asosda vujudga kelishi 
Legal monopoliya 
Raqiblarni engish maqsadida 
kelish 
Sun’iy monopoliya 
Bozorda boshqalar egallamagan joy, 
ishlab chiqarilmagan tovar, xizmat- 
larni qidirish, topish, taklif ko’p 
yoki kamligini o’rganish. 
Tasodifiy monopoliya 

---