Iqtisod moliya

6-§. Raqobat muhiti va uni vujudga keltirishda 
davlatning roli 
 
Bozor iqtisodiyotida raqobat kurashi bo’lishi uchun zarur muhit yaratiladi. Bu muhit, eng 
avvalo mulkchilikning va xo’jalik yuritishning turli-tuman shaklining mavjudligi va ularning 
o’zaro teng mavqega asoslanishida ifodalanadi. Qolaversa, faoliyat erkinligi, har bir kishini 
tanlash imkoniyatiga ega bo’lishi ham raqobat uchun keng yo’l ochadi. 
O’arb mamlakatlarida bu muhit uzoq yillar davomida shakllangan. 
Mukammal raqobatning so’zsiz afzalligi bilan bir qatorda kamchiligi ham borki, u ham 
bo’lsa bozorning rivojlanish jarayonida xo’jalik hayotining u yoki bu sohasida, 
monopoliyalarning vujudga kelishining osonligi. Mukammal raqobat tezda nomukammal 
raqobatga aylanib ketishi mumkin. Bu esa iqtisodiy plyuralizm, iqtisodiy demokratiyani barham 
topishiga olib keladi. Iqtisodiy demokratiya esa siyosiy demokratiyaning asosidir. Shuning 
uchun XIX asrning oxirida sanoati rivojlangan o’arb mamlakatlari, eng avvalo AQSh da 
monopoliyalarni vujudga kelishiga to’sqinlik qilish zarurligini tushunib etishdi. Iqtisodiyotda 
monopollashuv tendentsiyasini paydo bo’lishi bilan erkin raqobat cheklanadi. Sog’lom raqobat 
muhitini yaratishda davlat qatnashishi zaruratga aylanadi. Bu davlatning antimonopol siyosati 
orqali amalga oshiriladi. Bu siyosat eng avvalo, qabul qilingan antimonopol qonunlarda 
ifodalanadi. Dunyoda antimonopol qonunchilik nisbatan mukammal tarz-da AQShda olib 
borilishi e’tirof etilgan. Bu sohada AQShda katta tajriba to’plangan. AQSh ning antimonopol 
qonunchiligi bu borada qabul qilingan uchta asosiy qonunga tayanadi: 
1. Sherman qonuni (1890). Qonunning asosiy ma’nosi ikki punktda ifodalangan, unda 
ishlab chiqarish va savdoni cheklash maqsadida tuzilgan bitimlar noqonuniy deb e’lon qilinadi. 
Monopollashtirishga erishgan shaxs jinoyat qilgan hisoblanadi.