Iqtisod moliya

Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo Bedil, Mahtumqulilar ham o’z iqtisodiy 
qarashlari bilan tarixda iz qoldirishgan. 
Sharqda o’zining iqtisodiy qarashlari bilan ajralib turgan arab mutafakkiri Ibn Xaldun 
iqtisodiy tafakkurning rivojlanishida alohida o’rin tutadi. U birinchi bo’lib tarixiy-ijtimoiy 
taraqqiyotning printsiplari haqida fikr yuritdi. Qamiyatda insonlarning birgalikda ishlab 
chiqarish faoliyatiga, mehnat va uning roli, tovar qiymatining shakllanishi, iste’mol qiymati, 
qiymat, ayirboshlashga alohida ahamiyat berdi. 
Iqtisodiy nazariya fan sifatida iqtisodiy bilimlarning, qarashlarning tartibga solingan 
tizimi sifatida XVI—XVII asrlarda paydo bo’lgan. Bu davr tovar ishlab chiqarish va 
ayirboshlashning rivojlanishi, manufakturaning paydo bo’lishi, ijtimoiy mehnat taqsimotining 
chuqurlashuvi, ichki va tashqi bozorning kengayishi, pul muomalasining kuchayish davri bo’ldi. 
Ana shu davrning zarurati, in’ikosi sifatida iqtisodiy qarashlar tizimi tarzida merkantilizm 
vujudga keldi. 
Merkantilizm italyancha «mercante» so’zidan olingan bo’lib, savdogar ma’nosini 
bildiradi. 
Merkantilizm tarafdorlari boylikning kelib chiqish manbai savdoda, mamlakatning 
boyligi to’plangan pul bilan o’lchanadi degan fikrni ilgari suradilar. 
Merkantilizmni ikki oqimga: dastlabki va so’nggi merkantilizmga ajratiladi. 
Dastlabki merkantilizm vakillari davlatning kuch-qudrati pulda, shunga qarab aholining 
turmush tarzi shakllanadi deb ko’rsatishadi. Demak, pulni qonuniy yo’l bilan ko’paytirish kerak. 
Davlat esa qimmatbaho metallarni chetga chiqarmaslikka, importni cheklashga harakat qilishi, 
chetdan pul kirib kelishini rag’batlantirishi kerak degan g’oyani ilgari suradilar. So’nggi 
merkantilistlar esa aktiv savdo balansiga erishish, ya’ni ko’proq sotib, kamroq sotib olishni 
targ’ib etadilar. 
Ѓoyaviy jihatdan olib qarasak, hozirgi protektsionizm siyosatining ildizlari 
merkantilizmga borib taqaladi. 
Bu oqimning mashhur namoyandalari Vil Stafford, Tomas Men, Antuan Monkreten, Qon 
Lou, Gaspar Skaruffi va boshqalarning nomlari tarixda qolgan. Shu paytdan boshlab iqtisodiy 
nazariya fan sifatida shakllandi va Antuan Monkretenning xizmati tufayli «Siyosiy iqtisod» 
nomini oldi. Uning 1615 yilda chop etilgan «Siyosiy iqtisod traktati» deb atalgan ilmiy asari 
tufayli iqtisodiy nazariya 300 yildan ortiq vaqt davomida siyosiy iqtisod sifatida rivojlandi: 
«Siyosiy iqtisod» (Politekonomiya) atamasining birinchi qismi yunoncha «politeya» so’zidan 
olingan bo’lib, «davlat qurilishi», «davlat miqyosida xo’jalik yuritish qonunlari» degan 
ma’nolarni bildiradi. 
Merkantilizm ilgari surgan g’oyalar asosida qator ijobiy o’zgarishlar yuz berdi. Ayrimlari 
hozirgi kunda ham qo’llanadi. Lekin ularning g’oyalariga asoslangan siyosat davlatlar o’rtasida 
olib boriladigan savdo-sotiq cheklanishining kuchayishiga, ichki bozorga mo’ljallangan ishlab 

---

chiqarishning inqirozga yuz tutishiga olib keldi. Ayniqsa, qishloq xo’jaligi, mahalliy ehtiyojlarni 
qondirishga yo’naltirilgan hunarmandchilikda ahvol og’irlashdi. 
Iqtisodiyotning rivojlanishi uchun yangi g’oya ob’ektiv zaruratga aylandi. Shu zarurat 
tufayli tarix sahnasiga fiziokratlar chiqishdi. Fiziokratizm (tabiat hukmronligi) atamasini ilmiy 
muomalaga Adam Smit kiritgan. Fiziokratlar ta’limotining asoschisi Fransua Kene (1694—
1774) hisoblanadi. Ularning fikricha, boylik bu pul emas, balki erdan olingan mahsulotlardir. 
Savdo va sanoat emas, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishigina jamiyatning boylik manbai bo’ladi. 
Bu Xudo tomonidan belgilangan «tabiiy» qonun. 
Fiziokratlar g’oyasini real hayotda amalga oshirishdan ko’ra uning klassik iqtisodiy 
maktabning vujudga kelishiga asos bo’lishi ko’proq e’tiborga loyiq. 
Klassik (haqiqiy) siyosiy iqtisod iqtisodiy ta’limot tarixida alohida o’rin tutadi. 
Klassik siyosiy iqtisodning vujudga kelishida muhim rol o’ynagan U. Petti (1623—1686) 
merkantilizmdan klassik siyosiy iqtisodga o’tishda go’yoki ko’prik rolini o’tagan. Uning «Soliq