Iqtisodiy fikr, goya, qarash, ta’limotlarning paydo bulishi va rivojlanishining

Yunon mutafakkirlari: Gomer, Gesiod, Ksenofon, Sokrat, Aflotunning iqtisodiy tahlimotlari.

Qadimgi Xindistonda yaratilgan «Veda» larda xam bir kancha muxim Iqtisodiy goyalar keltirilgan. Respublikamiz olimlarining tadkikotlariga
kura, zardushtiylik (zoroastrizm) dinining (islomgacha) mukaddas kitobi bulgan
«Avesto», ya’ni «xayot yuriknomasi» (asli «Ovasta»)da xam muxim Iqtisodiy fikrlar bayon etilgan. Jumladan, sun’iy sugorish asosida dexkonchilik yuritish, ona tabiatni e’zozlash, xayvonlarni asrash, nourin suymaslik, unga zugum kilmaslik, tuprok sharoitini yaxshilash masalalari yoritilgan. Bu kitob eramizdan avvalgi II ming yillik oxiri – I ming yillik boshlaridagi vokealarini aks ettiradi va juda Qadimiy yodgorlikdir (2700 yilligi bayram kilindi).
Qadimgi Xitoydagi Iqtisodiy goyalar m.a. VI – III asrlarda shakllangan. Bu malakatdagi dastlabki quldorlik davlatlari e.a. II ming yillikda paydo
bulgan. Konfutsiylik goyasi muximdir. Uning muallifi Konfutsiy yoki Kun –
TSzi (m.a. 551 – 478 yy.) «Lun yuy» tuplamida («Suxbatlar va muloxazalar») uz goyalarini jamlagan. Olim kelajak rivojini utmishdan izlaydi. SHu davrda obrusi pasaygan zodagonlarning manfaatini ximoya kiladi (bu goyalar keyinchalik Ken – TSzi (m.a.312 – 289 yy.), Syun - TSzi (313 – 278 yy.) va boshkalar tomonidan davom
ettirilgan). Yoshlarning kariyalarga xurmati, ularga karshi chikmaslik goyasi asos
kilib olingan. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalklar otasi»dir, boyliklar nisbatan tekis taksimlanishi kerak, soliklarni me’yorida saklash, yer ishlarini yaxshi bajarish, xammani uz vazifalarini bajonidil ato etishi zarur deyiladi («Xalklar otasi»
tushunchasining ibtidosiga e’tibor bering).
Milloddan avvalgi VI-III asrlarda legistalr (konuniy degani) okimi paydo buldi, ular boshkarishni anik konunlar asosida (oddiy odatlarga karshi) olib borish tarafdori edilar (namoyandalari TSzi-CHap, Li-Kuy), markaziy davlat kuchli, mamlakat esa yagona birlashgan bulishini qullab - kuvvatlashgan. Legislgar (SHan-
Yan) ayniksa, kishlok xujaligi, dexkonchilik, donchilikni rivojlantirishga aloxida e’tibor berishgan. Don masalasini xal etish bosh masala deb bilishgan. SHan
Yanning fikricha, davlat ravnaki uchun ikki masalani xal etish zarur: don va urush (atrofdagi yerlarni bosib olish). Dexkonlar ruyxatini utkazish, konun yuli bilan yigilgan don mikdoriga boglik yagona solik tizimini kiritish taklif etiladi. Konun yuli bilan turli «ishyokmaslar»ni «erga kaytarish», ya’ni dexkonchilik bilan shugullanishga, mexnat kilishga majbur etish siyosatini qullash kerak deganlar (Xitoydagi 1960 yillar davomida ruy bergan madaniy inkilob davrida shu siysat amlga oshirildi). Undan tashkari kishlok xujaligi maxsulotlari Bilan savdo kilishni
kat’iy cheklash xam talab kilingan (guyoki savdogarlar bundan katta foyda olishlari mumkin). Savdogarlar savdoni tashlab, dexkochilikka intilishlari kerak. Erkin soxibkorlik takiklangan, umumiy yer etaligi va javobgarlik etilgan (m.a. 351 y.).