Iqtisodiy tahlilning tarmoqlararo balans rnetodini tuzish 30-yillarda arnerikalik iqtisodchi V. Leontevning tadqiqotlari asosida yuzaga keldi va bu tadqiqotlar «xarajat -chiqarish» modeli nomi bilan rna’lurn

5_ topshiriq


Hozurgi zomon bozor iqtisodiyoti
1.
Hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarida Avstriya maktabining g’oyalarida, ayniqsa, rnikroekono-rnika bo’limida keng foydalanib kelinmoqda. Bu nazariyaning ustun tomoni shu bilan belgilanadiki, unda nafaqat harajatlarning hisobi, balki ishlab chiqarish va muomalaning natijalari to’liq inobatga olinadi. Mrujinalizm inqilobi to’g’risida gap borganda Avstriya maktabi qatori Lozanna maktabini ham alohida ta’kidlashimiz zarurdir. Bu maktab asoschilari maJ:jinalistik g’oyalarni qo’llagan holda uning qisqa, ochiq va aniq matematik ifodasini topishga harakat qildilar. Valras foydalilik o’rniga noyoblik tushunchasini kiritdi va miqdor iste’molining kamayuvchi funksiyasini taklif etdi. Umumiy bozor muvozanati nazariyasini ishlab chiqdi va uning tengiamasini yaratdi, iqtisodiyot va matematikani bir-biriga bog’ladi. Valras qonuni bo’yicha, bozor muvozanati sharoitida umumiy talab umumiy taklifga tengdir. Agar Valras bozor muvozanati masalasini qo’ygan va uning qachonlardir yechilishini bashorat qilgan bo’lsa, v.Pareto bu muammoni hal etishga muhirn hissa qo’shdi va tartibli foydalilik tushunchasini kiritdi. V.Pareto optimal holati (eki Pareto optimumi) bu bozor ishtirokchilarining hammasi o’z foydasi uchun intilib, o’zaro manfaat va foydalar muvozanatiga erishmoqdalar.

Klassik bozor iqtisodiyoti
1. XVIII asr oxiri -XIX asr boshlarida klassik iqtisodiy maktab to'la shakllandi, bu britaniyalik olim A.Smit tomonidan amalga oshirildi. Bu davrda Angliyada obyektiv shart -sharoitlar mavjud edi: bm:jua inqilobi manufakturadan fabrikaga o'tilishi, agrar islohot, kapitalning dastlabki jamg'arilishi, sinfiy va mulkiy differensiatsiya va boshqalar. Mantiqiy abstraksiya uslubi asosida iqtisodiy voqea va jarayonlarning mohiyati to'g'ri talqin etib berildi. Yangi bmjuajamiyati har tomonlama obyektiv asosda tahlil qilinib, uning progressiv tomonlari ko'rsatib berildi. Xususiy mulkning abadiyligi va daxlsizligi qo'llab-quvvatlandi. Klassik maktab vakillari inson xohishiga bog'liq bo'lmagan obyektiv iqtisodiy qonunlarning mavjudligini ular iqtisodiy tizimda tabiiy turg'unlikni ta'minlashga, o'z-o'zini boshqarishga qodir ekanligi tan olinadi, shu sababli davlatning iqtisodiyotga aralashuvi iloji boricha inkor etiladi va erkin savlo-sotiq qo'llanadi. «Ko'rinmas qo'!» yordamida avtomatik iqtisodiyot erkin bozor munosabatlari doimo rivojlanish qobiliyatiga egadir. Birinchi bor erkin bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosiy tamoyillari aniqlab berildi. Mehnat taqsimoti iqtisodiy taraqqiyot asosi sifatida to'g'ri ko'rib chiqilgan. Mehnat taqsimoti faqat tarmoqlararo emas, balki mamlakatlar o'rtasida ham katta nafkeltirishi isbotlab berildi (D.Rikardo), mutlaq va nisbiy ustunlik prinsiplari ishlab chiqildi.

1.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda mamlakat iqtisodiyotining barqaror o’sishdagi zaif jihatlar turkumiga quyidagilar kiritilgan: 1. O’zbekiston iqtisodiyoti tuzilmasi ilgarigiday o’zining agrarindustrial tabiatini saqlab kelmoqda. 2. YaIM tarkibida sanoat mahsuloti 25%dan ozroq qismini hamda jismoniy va ma’naviy eskirgan uskuna va texnologiyalar katta hissani tashkil qiladi. 3. Ishsizlik darajasi tez sur’atlar bilan o’smayotgan bo’lsa-da, ancha yuqori bo’lib, iqtisodiyotda qo’llanilmayotgan manbalardagi katta potensialni aks ettiradi. 4. Ta’lim va sog’liqni saqlash tizimida, ayniqsa, aralash shaklda moliyalash tizimini boshqarish qismidagi institutsional o’zgarishlar tugallanmagan. Shuningdek, islohotlar tajribasini umumlashtirishda turlicha yondashuvlar shakllanmoqda. Ulardan biri bozor munosabatlariga o’tishning ijtimoiy muammolarini hal etilishi 3 bosqichga taqsimlanadi: I-bosqich (1991-1994); 2-bosqich (1994-1997); 3-bosqich (1997-2005). Birinchi bosqichning maqsadi aholi turmush darajasining keskin pasayishi va ishsizlikning keskin oshishiga yo’l qo’ymaslik bo’ldi. Bu bosqichda davlat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, iste’mol bozorini himoya qilish uchun iste’mol mollarini me’yoriy tarqatish tizimi, talon va kuponlar joriy etildi. Kam ta’minlanganlar uchun imtiyozlar saqlandi. Ikkinchi bosqichning maqsadi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish hajmi va iqtisodiy o’sishni barqarorlashtirish, inflatsiyanijilovlash bo’ldi. Natijada mulkdorlar sinfi shakllandi. Xorijiy omillarga bog’liq bo’lgan o’zak tarmoqlarini mustahkamlash choralari ko’rildi. Milliy valuta inflatsiyasini maqbul darajada jilovlash imkoni yaratildi. Uchinchi bosqichning maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy ko’rsatkichlarni sifatjihatidan yangi pog’onaga ko’tarishga qaratildi. Iqtisodiyotda miqdor va sifat siljishlari, kichik biznes va tadbirkorlik uchun huquqli sharoitlar yaratildi, ishsizlikning yashirin va turg’un holatlarini bartaraf etishga oid choralar ko’rildi. Aholi daromadlarining yangi turlari -mulkdan va tadbirkorlikdan ham shakllana boshladi. Aholi kam ta’minlangan • tarmoq va hududlardagi xususiyatlarni to'liq hisobga olish uchun xususiylashtirish usul1arini kengaytirish; • xususiylashtiriladigan mulkni baholashning tender asosida sotish uchun takomillashtirish; • tadbirkorlikni faol quvvatlash, sanatsiya va restrukturizatsiyalash protseduralarini amalga oshirish, zararga ishlayotgan korxonalarga barham berish. Mulkdorlar sinfining shakllanishi tadbirkorlikni rivojlantirilish bilan bog'liq institutsional islohotlar ham 4 bosqichda tasniflanadi. Bunda ham tayyorlov bosqichga alohida e'tibor beriladi, ya'ni 19901991-yillarda mulkchilik va tadbirkorlik to'g'risidagi va boshqa qonunlarning qabul qilinishi qayd etiladi. I-bosqichda O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi, «Hususiy mulkchilik hirnoyasini ta'minlash, tadbirkorlikni rivojlantirish» to'g'risidagi (1994-yil yanvar), «Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash Daviat Qo'mitasini tashkil etish to'g'risida»gi Prezident farmonlari muhim huijat bo'ldi. 2-bosqich Respublika Prezidentining xususiy tadbirkorlikni rag'batlantirish to'g'risidagi Farmoni bilan boshlandi. Sobiq sovet respublikalari ichida birinchi marta xususiyIashtirishdan tushgan mablag'ning 50% kichik va o'rta biznesni rag'batiantirishga qaratildi. Bu bosqichda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlintirish to'g'risida»gi (1995-yil dekabr), «Aksiyadorlikjamiyatiari va aksiyadorlik xuquqIarini hirnoya qilish to'g'risida»gi (l996-yil aprel) qonunlar qabul qilindi. Eng muhimi, real ko'p ukladli iqtisodiyotni shakllanishiga erishildi, nodavlat sektori mustahkarnlandi. N odaviat sektorning ulushi mil1iy daromadda 69% ga yetdi. Salkam 6 mln. aholida mulkdorlik hissi vujudga keldi. 3-bosqich chet el sarmoyalarini jalb etish asosida xususiylashtirishning chuqurlashtirilishi bilan tavsiflanadi. E'tibor ko'proq xususiylashtirishning samaradorligiga qaratildi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlashning ko'p bosqichli tizimi shakllandi. BuIar: 1. Daviat mulkini boshqarish Qo'mitasi va uning hududiy bo'linrna1ari. 2. Tadbirkorlikningjamoat tashkilotlari (savdo-sanoat palatasi, dehqon va fermer xo'jaliklari assotsiatsiyasi, tadbirkor ayollar uyushmasi3. Moliya-kredit institutlari (Mikrokreditbank). 4. S ug’ urta ta’minoti «T-SXЕMASI

Abzalliklari

Bozor iqtisodiyotini o’zini-o’zi boshqara oladigan (A. Srit fIkri) sistema deb qarasalar (sof iqtisodiyot fani), institutsibnalizm tarafdorlari iqtisodiyot rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlari moddiy omillar bilan birga, tarixiy kontekstda qaraladigan ma’naviy, axloqiy, huquqiy va boshqa omillarga ham bog’liq deb o’ylaydilar. Demak, bu yangi yo’nalishning tadqiqot predmeti sifatida ijtimoiyiqtisodiy, shu bilan birga, noiqtisodiy muammolarni tahlil etish ilgari suriladi. . Tarixiy va ijtimoiy muhit omillarining hisobga olinishi tarixiy maktab bilan yaqinlikni anglatsa ham, ammo to’la yakdillik yo’q. Yangi yo’nalish neoklassiklarning marjinalizm g’oyalariga asoslangan matematik va ekonometrik prinsiplarini keng qo’llaydilar. Institutsionalizmga xos bo’lgan uslubiy xususiyatiar quyidagilardir: 1) neoklassikaga xos abstraksiyaning yuqori darajasi, ayniqsa, baho nazariyasining ortodoksal statik xarakteridan qoniqmaslik; 2) iqtisodiy nazariyani boshqa ijtimoiy fanlar bilan integratsiyaga intilish yoki fanlararo yondashuv ustuvorligiga ishonch; 3) klassik va neoklassik nazariyalarda empirizm (tajribaga suyanish) yetishmasligidan norozilik, chuqur miqdoriy tadqiqotiar o’tkazishga chorlash.

Ziddiyatlari

Ishlab chiqarish bilan iste'mol o'rtasidagi ziddiyatni, takror ishlab chiqarish ziddiyatini, shaxsiy iste'molning takror ishlab chiqarish jarayonlari uchun muhimligini tan olganligi S.Sismondi o'rtaga tashlagan konsepsiyaning ijobiy jihatidir. S.Sismondi iqtisodiy krizisni daromadlar o'rtasidagi nomuvofiqlik deb tushunadi, ayrim olimlar chinakam ilmiy nazariya -kapitalizm sharoitida ishlab chiqarish bilan iste'mol o'rtasidagi nomuvofiqlikni tan oladi, biroq unga tobe o'rin beradi deb ta'kidlaydi. Yetarli iste'mol qilmaslik nazariyasi krizislar arafasidagi davrda ishchilarning iste'mol quvvatining oshib borishi, yetarsiz iste'mol qilish esa kapitalizmdan avval ham mavjudligi, ammo krizislar faqat kapita1izmning belgisi ekanligi va surunkall bo'lmasligi vaziyatini izohlay olmaydi. Iqtisodiy krizislarning haqiqiy sababi ishlab chiqarishning ijtimoiy xarakteri bilan iste'molning xususiy xarakteri o'rtasidagi ziddiyatdir. S.Sismondi kapitalistik yo'ldan voz kechishni taklif qildi, kapitalizmni tartibga solishga, ishchilar bilan kapitalist o'rtasida patriarxalchilik munosabatlarini o'rnatishga, ishchilarni foydani taqsimlashda qatnashtirishga, ishsizlar va nogironlar haqida g'arnxo'rlik qilishga va buning uchun maxsus fondlarni vujudga keltirishga, mayda ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo'llab-quvvatlashga, manufakturaga bo'lgan yirik mulkchilikni ko'p sonli kapitalistlar o'rtasida taqsimlashga chaqirdi. U yollanma ishchilarni ham mulkdorlar sinfi safiga qo'shishni orzu qildi. S.Sismondi davlatning yordamiga umid qildi.