“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

Ko’xna Vavilioniya iqtisodiy fikrlari. 
Qadimgi Sharqda ancha rivojlangan davlatlardan biri Vavilioniya bo’lgan. 
Unda xususiy mulkchilik va tovar-pul munosabatlari nisbatan tez rivojlana boshladi. 
6 

---

Jamiyatdagi kishilar borgan sari ko’proq tovar ayirboshlashga jalb qilinardi. 
Ularning ba’zilari sudxo’rlar to’riga ilinib, xonavayron bo’ldi va qullarga aylandi. 
To’la huquqli bo’lmagan (qaram) kishilar qatlamining ancha ko’payib borishi 
vujudga kela boshladi. Harbiylar va soliq to’lovchilardan ajralib qolishga olib 
keluvchi bunday jarag’n davlatni zaiflashtirgan. Jamiatdagi erkin kishilarni 
sudxo’rlardan himoya qilish maqsadida (ularning mulkini himoya qilish, savdo, ijara 
va boshqa shartlarini qonuniy ravishda rasmiylashtirish) xususiy, huquqiy 
munosabatlarni davlat tartiblashi zarurligi kuchaydi. Davlat bu vazifalarni 
qonunchilik yo’li bilan hal qilishga uringan. Bu borada iqtisodiy fikrlar nuqtai 
nazardan Eshnunn podshoxi qonunlari (m.o. XX-XIX asr.) va Xammurapi qonunlari 
(m.o. XVIII asr.) ancha diqqatga sazovor. 
Eshnunn qonunlari matni asosiy mahsulotlarga qat’iy baho o’rnatishdan 
boshlanadi: “1 gur (o’lchov birligi, ba’zi ma’lumotlarda 300, ba’zilarda esa – 252,6 l. 
teng) arpa (sotilishi kerak) 1 sikl (8,4g) kumushga … 3 ka (1 ka 0,84 l. teng) birinchi 
sortli yog’ (sotilishi kerak) 1 sikl kumushga, 1 sut (5 l., ba’zi ma’lumotlarda – 8,4 l.) 
va 2 ka kunjut yog’i (sotilishi kerak) 1 sikl kumushga …” va boshqalar ko’rsatilgan. 
Birinchi paragrafda arpa, yog’, teri, tuz, mis va boshqalarning kumushdagi narxi 
o’rnatilgan (mahsulotlar shunday miqdorda olinishi kerakkki, ularning qiymati 1 
siklga teng bo’lsin); ikkinchi paragrafda har xil turdagi yog’ning arpadagi narxi 
ko’rsatilgan. Demak, asosiy umumekvivalent sifatida arpa bo’lgan. Buning ustiga 
ushbu ekvivalentlar o’rtasida qat’iy muvofiqlik o’rnatilgan. Birinchi navbatda
arpaning kumushda ifodalangan narxining ko’rsatilishi tasodifiy emas. Qat’iy 
narxning o’rnatilishi qonun tuzuvchilarga g’llanma va ijara haqi darajasini, jarima 
miqdorini, foiz normasini, tarbiya uchun to’lov va boshqalarni aniqlash imkonini
beradi. Yillik foiz normasi kumushda 20 % va donda 33 1/3 % tashkil etgan. Shu
narsani qayd qilib o’tish kerakki, Qadimgi Misrda hatto keyingi davrlarda (X-VIII asr 
m.o.) sudxo’rlik foiz normasi tez-tez 100 %gacha ko’tarilib turgan. Eski 
Vaviloniyadagi uncha ko’p bo’lmagan foiz normasi davlatning nafaqat mamlakat 
xo’jaligi hag’tiga aralashuvidan dalolat beradi, balki tovar-pul munosabatlarining 
ancha rivojlanganligini ham aks ettiradi. Qadimgi Misr iqtisodig’ti Yaqin 
Sharqdagiga nisbatan ancha natural bo’lgan. Demak, podsho qonunlari tovar-pul 
munosabatlarining rivojlanishida ijobiy rol o’ynagan.
Qadimgi Vaviloniyada Xammurapi (m.o. 1792-1750 y.) podsholik qilgan 
davrda tayg’rlangan qonunlar to’plami ancha obro’ qozongan.U nafaqat bir qator 
qadimgi huquq normalarini qayta ishlab chiqqan, balki milodiydan avvalgi XVIII 
asrga qadar Qadimgi Mesopotamiyada tarkib topgan sotsial-iqtisodiy munosabatlarni 
ham tartibga solishga harakat qilgan. 
Qonun matni kirish qismdan, hozirgi tasniflash bo’yicha 282 moddani o’z 
ichiga olgan asosiy qismdan va xulosadan iborat. Unda xo’jalik hag’tiga oid iqtisodiy 
fikrlar ham aks ettirilgan. Shu narsa diqqatga sazovorki, bir guruh moddalarda 
Vavilon fuqarolarining mulkini himoya qilish, ijara, sudxo’rlik va ishga g’llash 
savollari ko’rib chiqilgan. 
Qonundagi asosiy narsa Vavilon fuqarolarining mulkini himoya qilish g’ki 
shunday sharoit yaratishdan iboratki, unda «kuchlilar kuchsizlarni surib 
7 

---

chiqarmasinlar«. Bunda asosiy e’tibor saroy, ibodatxona mulkini hamda vavilonlik 
fuqarolar va davlat xizmatchilarining, birinchi navbatda harbiylarning mulkini 
himoya qilishga qaratilgan. Xammurapi qonunlariida ularning ulushi (erlari) sotilishi 
man etiladi. «Sipoh g’ki soliq to’lovchiga tegishli bo’lgan dala, uy, bog’, - deyiladi 
qonunda, - kumushga sotilishi mumkin emas,». Bundan tashqari, qonunda 
aytilishicha, o’z mamlakati tashqarisida qul sifatida sotib olingan vavilonlik fuqarolar 
o’z vataniga qaytgach erkinlikka erishadi.
Qonunda sudxo’rlar zo’ravonligiga qarshi qaratilgan moddalar ham mavjud. 
Hosil kam bo’lgan paytlarda qarzlarni to’lash muddatini bir yilga cho’zishga ruxsat 
berilgan (qo’shimcha foiz to’lovisiz). Xammurapi qonunlarida sudxo’rlar o’z xolicha, 
qarzdorlarning ruxsatisiz qarz evaziga ularning hosilini tortib olishi man etilgan. 
Ular qat’iy ravishda puldagi (20%) va natural shakldagi (33 1/3 %) foiz normasini
aniq belgilab bergan. 
Xammurapi kodeksida tutqunlarga nisbatan g’mon munosabatda bo’lgani 
uchun sudxo’rlarni hatto jazolash (shu jumladan qonuniy yo’l bilan ham) ko’zda 
tutilgan. Sudxo’rlikning keng rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi asosiy omillardan biri 
qarzdorlik uchun qullik muxlatining uch yil bilan cheklanishidir (to’rtinchi yili unga 
erkinlik berilishi lozim bo’lgan). Biroq sudxo’rlikka qarshi qonunchilikda izchillik 
bo’lmagan. Xususan, qarzdorni ozod etishda uni ishlab chiqarish g’ki yashash 
vositalari bilan ta’minlash nazarda tutilmagan. Hech qanday vositasi bo’lmagach, 
ozod qilingan qarzdor yana qaytib sudxo’rga murojaat qilishga majbur bo’lgan. 
Xammurapi qonunlarida g’llanma munosabatlarni tartibga solishga katta 
e’tibor berilgan. Uning juda ko’p turdagi shakllari ko’rib chiqilgan bo’lib, hatto 
g’llanma mehnat uchun to’lov miqdori ham aniq qilib ko’rsatib berilgan.
Asosiy maqsad ishlab chiqarishni, birinchi navbatda, qishloq xo’jaligini 
rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash, mehnatsiz daromad topishga qarshi kurashish 
bo’lgan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan erga bo’lgan xususiy 
mulkchilik tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko’z olaytirgan, unga zarar 
etkazganlar iqtisodiy jihatdan jazolangan.
Shunday qilib, eski Vavilon podsholigi qonunlarida davlat tartiblashining va 
aholi iqtisodiy faoliyatini nazorat qilishning turli shakllari ko’zda tutilgan. Ular real 
iqtisodiy jarag’nlarga, tovar-pul munosabatlarini rivojlanishiga, fuqarolar mulkini 
himoya qilishga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatdi. Shu bilan birga bu qonunlar 
Osig’dagi boshqa mamlakatlarda iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida katta rol 
o’ynaydi.