“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

 
3. Samarali talab. Pul bozori va foiz stavkasi. 
 
J.M.Keyns «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» asarida o’z 
tadqiqotlarini klassiklar nazariyasini, jumladan Sey qonunini tanqid qilishdan va 
samarali talab nazariyasini isbotlab berishdan boshladi. Sey qonuni klassiklar 
o’rtasida to’g’ri deb e’tirof etilgan va unga amal qilib kelingan. Bu qonunga ko’ra 
taklif avtomatik tarzda o’z talabini yuzaga keltiradi. J.M.Keyns esa unga qarshi yalpi 
talab o’z taklifini yuzaga keltirish g’oyasini ilgari suradi va o’zining samarali talab 
nazariyasini ishlab chiqadi. 
Samarali talab nazariyasiga muvofiq muayyan miqdordagi mahsulot (yoki 
mehnat) taklifining bahosi shuni bildiradiki, u tadbirkorni ushbu mahsulot (yoki 
mehnat) miqdorini taklif qilishga rag’batlantirish uchun etarli hisoblanadi. Yalpi talab 
bahosi va mahsulot (yoki mehnat) hajmi o’rtasidagi nisbat yalpi talab funktsiyasini 
bildiradi. Ma’lumki, tadbirkor muayyan miqdordagi mahsulotni sotgandan keyin 
daromad olishlari mumkin. Kutilayotgan daromad va mahsulot (yoki mehnat) hajmi 
o’rtasidagi nisbat yalpi taklif funktsiyasini bildiradi. Agar muayyan miqdorda ishlab 
chiqarilgan muhsulot uchun ko’zda tutilgan daromad yalpi talab bahosidan oshiq 
kelsa, unda tadbirkorlar yanada yuqori foyda olish maqsadida mahsulot miqdorini (va 
ish bilan bandlikni) orttiradilar va agar kutilayotgan daromad taklif bahosidan past 
bo’lsa, u holda tadbirkorlar mahsulot miqdorini (va ish bilan bandlikni) 
kamaytiradilar. Faqat ko’zda tutilayotgan daromad va taklif bahosi o’rtasida tenglik 
bo’lgan sharoitdagina optimal holat yuzaga keladi. Shuning uchun tadbirkorlar 
mahsulot ishlab chiqarishni ushbu darajada ushlab turishga intiladilar. Demak, 
tadbirkorlar uchun qulay bo’lgan ishlab chiqarish darajasi yalpi talab funktsiyasi 
bilan yalpi taklif funktsiyasi kesishgan nuqta bilan belgilanadi, ushub nuqtadagi yalpi 
talab funktsiyasining qiymati samarali talabni bildiradi. 
J.M.Keyns ta’limoti bo’yicha, ishlab chiqarish va ish bilan bandlik «samarali 
talab» o’zgarishi (dinamikasi) bilan aniqlanadi, u iste’mol xarajatlari va 
investitsiyalarni o’z ichiga oladi, ya’ni milliy daromad miqdori yalpi xarajatlar 
miqdori bilan ifodalanadi: 
Y=C+I 
Bu erda: Y - milliy daromad; 
C - iste’mol xarajatlari; 
I - yalpi investitsiyalar. 
Bunda J.M.Keyns foydalanilmagan resurslar mavjud bo’lgan sharoitida baholar 
o’zgaruvchan emas deb mushohada qiladi. Xususan, mehnat bahosi o’zgarmas deb 
135 

---

qaraladi – nominal ish haqi kasaba uyushmasi va boshqa ijtimoiy omillar sababli 
pasayishi mumkin emas. Shu bilan birga muallif bu erda ishlab chiqarish 
resurslaridan unumli foydalanish imkoniyatlari ochib berilganligi to’g’risida qayd 
qilib o’tadi.