“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

136 

---

 
Insonning psixologik moyilligi. 
J.M.Keyns ochib bergan psixologik qonunga ko’ra, inson daromadlari oshib 
borishi bilan iste’mol va jamg’armani ko’paytirib borishga moyil. Shuning uchun, 
iste’mol va jamg’armaning milliy daromadga bog’liqligi, ularning nisbati muhim 
ahamiyat kasb etadi. Iste’mol funktsiyasi tenglama ko’rinishida ifodalanadi: 
C=C(Y) 
J.M.Keyns tomonidan kashf qilingan asosiy psixologik qonun uning iste’mol 
funktsiyasini tadqiq qilishda yo’naltiruvchi omil bo’ladi. «Asosiy psixologik qonun, - 
deb yozadi J.M.Keyns, - shundan iboratki, kishilar, odatda, daromadlari ortib borishi 
bilan o’z iste’molini ko’paytirishga moyildirlar, lekin bunda iste’mol darmad ortgan 
darajada oshmaydi». 
Bu hol shu narsani bildiradiki, agar daromad o’zgarsa iste’mol ham shu 
yo’nalishda o’zgaradi, lekin iste’mol o’zgarishi daromad o’zgarishi darajasidan past 
bo’ladi. J.M.Keyns iste’mol o’zgarishi bilan daromad o’zgarishi o’rtasidagi nisbatni 
iste’molga bo’lgan me’yorli moyillik deb atadi va uni quyidagi formula bilan 
ifodaladi: 
MPC=
Y
C
∆
∆
Iste’mol va umumiy daromad o’rtasidagi nisbatni esa, u iste’molga bo’lgan 
o’rtacha moyillik deb atadi: 
APC=
Y
C
J.M.Keyns ochib bergan psixologik qonunga ko’ra iste’molga bo’lgan me’yorli 
moyillik miqdori 0 dan 1 gacha bo’lgan oraliqda yotadi: 
0<
Y
C
∆
∆
<1 
Yuqorida qayd qilib o’tganimizdek, J.M.Keyns o’z nazariyasida iste’molga 
bo’lgan moyillik tushunchasi bilan birga jamg’armaga bo’lgan moyillik 
tushunchasini ham ilgari surdi. Jamg’armaga bo’lgan moyillik – bu jamg’arma (S) 
miqdori o’zgarishi bilan uni o’zgartirgan daromad o’zgarishi o’rtasidagi nisbatdir: 
MPS=
Y
S
∆
∆
Jamg’armaga bo’lgan o’rtacha moyillik esa jamg’armaning umumiy 
daromadga bo’lgan nisbati bilan ifodalanadi: 
137 

---

APS=
Y
S
Bu erda shu narsani qayd qilib o’tish kerakki, agar umumiy daromad oshsa, 
unda kishilar ushbu oshgan daromadning bir qismini iste’molga sarflasalar, ikkinchi 
qismini jamg’aradilar. Shuning uchun jamg’arma va iste’mol o’zgarishlari yig’indisi 
daromad o’zgarishiga teng, ya’ni 
Y
S
C
∆
=
∆
+
∆
J.M.Keyns nazariyasiga muvofiq, daromadning bir qismini jamg’arishga 
bo’lgan insonning psixologik moyilligi kapital qo’yilmasini kamaytirishi sababli 
daromad o’sishini sekinlashtiradi. Insonning iste’molga bo’lgan me’yorli moyilligiga 
kelsak, J.M.Keyns fikri bo’yicha, u doimiy hisoblanadi va shuning uchun 
investitsiyalarning ko’payishi va daromadlar darajasi o’rtasida barqaror nisbatni 
keltirib chiqarishi mumkin. 
Bu aytilganlar shu narsadan dalolat beradiki, J.M.Keynsning tadqiqot 
metodologiyasida noiqtisodiy omillar - davlat (ishlab chiqarish vositalariga va yangi 
investitsiyalarga bo’lgan iste’mol talabni rag’batlantiruvchi sifatida) va odamlarning 
psixologiyasi (xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning o’zaro munosabatlarini oldindan 
belgilab beruvchi sifatida) ham iqtisodiy o’sishda muhim ahamiyat kasb etadi.