Iqtisodiy ta'limotlar

P. Samuelson

---

324 
Uning fikricha, hozirgi davr iqtisodchilari "neoklassik sintez"ga erishish 
uchun samarali kredit-pul va fiskal siyosatni Smit va Marshallning klassik 
mikroiqtisodiyotini hozirgi daromadning darajasini aniqlash bo`yicha mavjud 
makroiqtisodiyot bilan birlashtirish, ikkala yondoshuvdagi barcha sog`lom 
fikrlarni jamlashtirishga harakat qilmoqdalar.
Kitobning dastlabki boblarida A.Smit dan hozirgi davrgacha bo`lgan 
iqtisodiy ta'limotlar mohiyati tarixiy-iqtisodiy jihatdan qarab chiqiladi. Ayniqsa 
A.Smit, T.Maltos, D.Rekardo asarlari Har tomonlama tahlil etilgan.
Uning fikricha, 1820-1870 yillar - 50 yil davomida iqtisodchilar va 
siyosatchilar gipnoz holatida bo`lgan, bunga asosiy sabab "sanoat inqilobi" 
bo`lib, bir qancha g`oyalar, ayniqsa T.Maltus, D.Rikardolarning aholi o`sishi 
bilan daromadlar pasayishi to`g`risidagi fikrlar chippakka chiqdi. 
Neoklassik iqtisodiyot to`grisida fikr yuritib, XX asrning 70-yillari 
iqtisodiy qarashlarda ikki yo`nalish paydo bo`lganligi qayd etiladi: 1) Keyns va 
keynschilik; 2) Marks g`oyalari. Ayniqsa, neoklassik yo`nalishda matematik 
usullarning keng qo`llanilishi, talab, foydalilik, umumiy iqtisodiy muvozanat 
masalalarining yangicha tahlili yanada ilmiyroq bo`lib qoldi. A.Marshall, 
J.B.Klark, U.Jevons, L.Valras, V.Paretto tadqiqotlarida matematik elementlar 
"iqtisodiy tahlilning nozik metodlari" ga olib keldi. J.M.Keynsning tadqiqoti 
yuqori baholanadi, "Sey qonuni" ga ehtiyoj qolmadi, deb yozadi P.Samuelson. 
Keyns va Keynschilar ta'sirida "aralash iqtisodiyot" yaxshi faoliyat ko`rsata 
boshlaganligi ta'kidlanadi. 2-jahon urushidan so`ng ishlab chiqarish nihoyatda 
tez o`sganligi, aholi turmush darajasi oshganligi ta'kidlanadi.
Ammo, deb ta'kidlaydi olim, hali bizni to`la bandlik va mo`'tadil baholar 
o`rtasida tanlash imkoniyatidan xalos qila oladigan yagona mukammal iqtisodiy 
siyosat modeli yaratilmadi. 
Samuelson 
Chikago 
maktabi 
vakillari 
faoliyatiga, 
xususan, 
M.Fridmenning monitar sistemasiga yuksak baho beradi, chunki bu olimlarda 
"erkin raqobat", "bozor baholari" asosiydir.
Olim iqtisodiy taraqqiyotning omillariga baho berib, uni to`rtta deb 
hisoblaydi: 
1.Mehnat resurslari (inson birinchi va asosiy); 
2.Tabiiy resurslar; 
3.Kapital; 
4.Texnologiyalar. 
Olimning bu omillari "taraqqiyotning to`rt g`ildiragi" deb yuritiladi. 
E'tibor berib qarang, inson roli eng yuksak qo`yilgan. Haqiqatan ham inson 
bo`lmasa, boshqa omillar ishga tushmaydi (masalan, Yaponiya, GFR ...).
Shu sababli yuqorida keltirilgan Umar Xayyomning fikri naqadar 
hayotiy, hozirgidek jaranglab turibdi. 

---

325 
Hozirgi davr iqtisodiy nazariyalarida A.Lafferning soliqlar hajmi va 
yalpi milliy mahsulot o`rtasidagi bog`lanish tahlil etilgan. Laffer effekti 
bo`yicha soliqlarni oshiraverish bilan milliy daromad ma'lum miqdoriga oshadi, 
keyin pasayadi. Soliqlar miqdorini pasaytirish qisqa davr mobaynida budjetga 
tushumlar kamayishiga olib kelsa ham, istiqbolda jamg`armalar, investitsiya va 
daromadlar ko`payishi tufayli budjet tushumlari oshadi. Soliq stavkasi 
optimumini yetish uchun egri chiziq (Laffer egri chizig`i) chizilgan. Unga ko`r 
a, soliq ortishi bilan davlat budjetiga tushumlar ortavermaydi. Aksincha, 
shunday ma'lum chegara borki, undan ortiq soliq stavkasi budjetga tushumlarni 
kamaytiradi, chunki yuqori soliqlar xo`jalik faoliyatiga bo`lgan qiziqishni 
(rag`batni) kamaytiradi va ishlab chiqarish hajmlarining pasayishiga olib keladi. 
Demak, ma'lum hollarda soliq stavkalari pasaytirish ishlab chiqarishning faqat 
o`sishigina olib kelmasdan, budjetga soliq tushumlarining o`sishiga ham olib 
keladi. 
Bunday siyosat Rfda 2000 yildan boshlab amalga oshirildi, soliq 
stavkalari barcha uchun 13% ga tushurildi va yaxshi natija bermoqda.