Iqtisodiy ta'limotlar

I. Shumpeter 

---

327 
G.L.Mur, E.Chemberlin, shvetsiyalik K.Viksell, G.Kassel va boshqalar bu 
sohada muhim yutuqlarni qo`lga kiritdilar. 
30-yillardagi tadqiqotlar asosan iqtisodiy sikl 
muammolari bilan bog`liq bo`lib, ular bu sikl sabablari va 
iqtisodiy 
kon'yunktura 
xarakterini 
aniqlashga 
bag`ishlangan. I.Fisher, R.Frish, M.Kaletskiy va ayniqsa 
Ya.Tinbergen bu sohada qator tadqiqotlarni o`tkazdilar. 
Niderlandlik olim Tinbergen ba'zi sikllar konsepsiyalarini 
iqtisodiy modellar yordamida tekshirishga urinib ko`rdi. U 
bunday sikllardan 1919-1932 yillardagi AQSH, 1870-1913 
yillardagi Angliya va 1923-1937 yillardagi Niderlandiya 
iqtisodiy modellarini tuzib chiqdi: ular ahamiyatga ega 
bo`lmasa-da, matematik-statistik uslublarning rivojiga katta turtki bo`ldi. Shuni 
ta'kidlab o`tish kerakki, odatda o`zgaruvchilar yoki ularning logarifmlari 
orasidagi bog`lanish chiziqli bo`ladi, ya'ni ularning grafigi to`g`ri chiziq 
bo`ladi. Shunday tenglamalar yo`li bilan talab (narxlar, mahsulot hajmi, 
daromad, soliq va boshqalar), taklif, chiqimlar, import-eksport va boshqa 
funksiyalarni ifodalash mumkin. Ishlab chiqarish funksiyalari ham shu tipdagi 
tenglamalar guruhiga kiradi. Birinchi, eng oddiy ishlab chiqarish funksiyasi 
Ch.Kobb va P.Duglas (AQSH, 1928) tomonidan tuzildi, keyin R.Solou, 
K.Arrou (AQSH)lar tomonidan umumlashtirildi, unda ishlab chiqarish ko`lami, 
texnika taraqqiyoti va boshqa omillar ham hisobga olindi. Bunday regressiv 
modellar alohida mahsulotlar uchun, korxona va firma, tarmoq va umumxalq 
xo`jaligi uchun ham tuzilishi mumkin. 
30-yillarda Ya.Tinbergen (Niderlandiya), 50-yillarda L.Klayn (AQSH), 
R.Stoun (Buyuk Britaniya) korrelatsion ko`p faktorli modellarni tuzdilar, unda 
alohida kapitalistik mamlakatlar iqtisodiyotidagi ishlab chiqarish, shaxsiy va 
davlat talabi, narx, soliq, tashqi savdo oboroti, kapitalning ishlatilishi va 
jamg`arilishi, ishchi kuchi taklifi va boshqa o`zgaruvchilar o`rtasidagi statistik 
aloqadorlik o`z aksini topgan. 
Xalq xo`jaligi tarkibini tahlil etish maqsadida 
tarmoqlararo balans tipidagi modellardan foydalaniladi. 
Dastlab bunday model 1925-26 yillarda sobiq SSSRda 
P.I.Popov 
(1872-1950) 
rahbarligida 
ishlab 
chiqildi. 
Keyinchalik bu uslub V.Leontyev (asli rossiyalik, AQSH) 
tomonidan rivojlantirildi va moliya oqimlari tarkibini 
o`rganish uchun R.Frish tomonidan tadbiq qilindi. 
Marksning qayta ishlab chiqarish sxemasi modeli 
sovet 
iqtisodchisi 
G.A.Feldman 
(1928) 
tomonidan