Iqtisodiy ta'limotlar

21.3.Valuta munosabatlari tahlili, jahon pulining 
yangi metall konsepsiyasi, "Suzib yuruvchi kurs" 
 
Iqtisodchi olimlar xalqaro valuta munosabatlariga alohida e'tibor beradi-
lar. Valuta bozorida milliy valuta chet el valutasiga (masalan, AQSH dollari, 
Meksika pesosi, nemis markasi, iyena yoki funt sterling) almashtiriladi. Al-
mashuv (valuta) kursi - bu chet el valutasi birligining milliy puldagi ifodasidir. 
Bu munosabatlar har kuni, hatto har soatda o`zgarib turishi mumkin. Valuta 
kursini stabil (turg`un) qilish uchun to`lov balanslarining tengligiga erishish 
yo`li taklif etiladi. 
30-yillargacha to`lov balanslarini tartibga solish mexanizmini tahlil et-
ishda D.Yum, J.Mill tomonidan ishlab chiqilgan "klassik" nazariya ustun 
mavqega ega bo`lgan. Bu g`oyaga ko`ra, oltinning xalqaro harakati va har bir 

---

340 
mamlakatdagi baholarning o`zgarishi avtomatik ravishda bir-biri bilan bog`liq, 
oqibatda barcha mamlakatlarning to`lov balansi barqarorlikka intilish ten-
densiyasiga ega. Oltin standartining tugatilishi bilan olimlarning ko`pchiligi ne-
okeynschilik pozitsiyalariga o`tib oldilar ("Oltin standarti" XIX asrda va XX 
asrning ma'lum davrida amalda bo`lgan, masalan, Buyuk Britaniyada 1821-31 
yillar oltin standartidan foydalanilgan, AQSHda 1934 yil dollarni oltinga aylan-
tirish tugatildi). Yangi sharoitda to`lov balansini tartibga solishda asosiy e'tibor 
davlatning hisob stavkasiga ta'siri muhim deb hisoblanadi. Boshqa tartibga 
solish chorasi sifatida importni kamaytirish va eksportni rag`batlantirish, 
buning uchun esa mehnatkashlarning ichki to`lov imkoniyatlari talabini pa-
saytirish (deflatsiya yo`li) yoki milliy valutani devalvatsiya qilish usuli taklif 
etiladi. 
60-yillardagi iqtisodiy jarayonlar neokeynschilik metodlaridan voz 
kechishga sabab bo`ldi, yana neoklassik yo`lga qaytildi, ya'ni davlatning iqti-
sodiy, shu jumladan valuta ishlariga aralashuvi cheklandi, valutalar kursining 
erkin tebranishiga imkon berildi, bu esa o`z navbatida avtomatik barqarorlashu-
viga olib kelishi kerak edi. Ammo, valuta kursi o`zgarib turishining to`lov 
balansiga ta'siri cheklangan xarakterga ega bo`ladi (masalan, valutaning "suzib 
yuruvchi kursi" paytida bu narsa aniq bo`lib qoldi), chunki to`lov balansining 
barqaror emasligi muomala sohasiga emas, balki ishlab chiqarish bilan bevosita 
bog`liq. To`lov balanslari passivi davlatning chet eldagi harajatlariga, ayniqsa 
turli harbiy-siyosiy aksiyalarga bog`liq bo`ladi. Valuta kursining qalqib turi-
shining o`zi ham xalqaro valuta tizimining beqarorligini kuchaytiradi. So`nggi 
yigirma yil ichida industrial rivojlangan mamlakatlar chegaralangan (fiksatsiya 
qilingan), ammo har holda tartibga solinadigan kursdan elastik (qayishqoq) val-
uta kursiga o`tib oldilar. Absolut elastik valuta kursida almashuv kursi valuta 
bozoridagi teng kuchli valuta bahosida belgilanadi, cheklangan kurs chogida 
esa valuta kursi Markaziy bank tomonidan belgilanadi, bunda bank belgilangan 
kurs bo`yicha xorijiy valutani har qancha miqdorda olish va sotish majburiyati-
ni o`ziga oladi. 
Valutaning elastik kurs miqdori uch omilga bog`liq: 
1. Ichki va tashqi narxlar darajasi. Boshqa sharoitlar teng bo`lganda 
ichki baholarning o`sishi valuta kursining pasayishiga olib keladi (xarid qilish 
qobiliyati pariteti nazariyasi); 
2. Savdo oqimi bilan bog`liq omillar; masalan, eksport bozorining 
kamayishi yoki yo`qotilishi, defitsit, ya'ni valuta arzonlashuvini keltirib 
chiqaradi. 
3. Kapital oqib o`tishi. Mamlakat ichida foiz stavkalarining oshishi 
kapitalni jalb etadi va bu bilan milliy valutaning qimmatlashuvini keltirib 
chiqaradi. 

---

341 
Chegaralangan va elastik valuta kurslarini solishtirganda qaysi biri 
ustunligini aniqlash qiyin. Elastik almashuv kursi odatda, qisqa vaqt davomida 
turg`un bo`lmaydi, ammo uzoq muddatli rejalarda zaruriy elastiklikka ega 
bo`ladi. Aksincha, chegaralangan almashuv kurslari qisqa muddat uchun 
samarali, ammo uzoq kelajak uchun o`ta noelastikdir. Bu tizimlarning hech 
qaysisi narxlar barqarorligi va to`la bandlik bo`yicha to`la ustunlikka ega emas. 
Valuta kursining sun'iy ravishda yuqori bo`lishi ishsizlikka olib keladi, past 
bo`lishi esa inflatsiyani kuchaytiradi. 
Likvidlik (xaridorgirlik) muammosini hal etish borasida iqtisodchilar 
(J.M.Keyns, R.Triffin va boshqalar) "yuqori likvidlik boshqariladigan valuta" 
chiqarishni tushunadilar yoki xalqaro valuta munosabatlariga ichki qog`oz-pul 
munosabatini tartibga soladigan tamoyillarni qo`llashni taklif etadilar. Oxir-
oqibatda bu loyihalarning mohiyati shundaki, to`lov balans saldosi aktiv 
bo`lgan davlatlar to`lov balansi defitsit (kamomad) bo`lgan davlatlarga kredit 
berishga majbur qilishga qaratiladi. Shu maqsadda xalqaro valuta chiqarish 
taklif etiladi. Bu valuta qo`shimcha likvidli mablag`ni ta'minlaydi va passiv 
to`lov balansiga ega bo`lgan mamlakatlar bevosita aktiv saldoga ega bo`lgan 
davlatlarga murojaat etmasdan, o`z passivlarini qoplash imkoniga ega bo`ladi. 
Bu g`oya 1969 yilda amalda realizatsiya qilindi.